Увага!!! Невялікія апавяданні і вершы пададзены ў поўным варыянце.

Творчасць Цёткі (Алаізы Пашкевіч)

   Незвычайнасць асобы Цёткі як творцы і грамадскага дзеяча падкрэсліваюць яе псеўданімы, якія яна сама выбірала для сябе. Паэтка звычайна хавалася пад мужчынскімі прозвішчамі: Гаўрыла, Гаўрыла з Полацка, Крапіўка, Мацей Крапіўка – так былі падпісаныя яе шматлікія паэтычныя і празаічныя творы. Аднак трывала замацаваўся за ёй, зліўся з яе асобай менавіта "жаночы" псеўданім Цётка. Упершыню гэты псеўданім быў ужыты ёю ў "Першым чытанні для дзетак беларусаў".
   Алаіза Пашкевіч нарадзілася 3 ліпеня 1876 г. у вёсцы Пяшчына недалёка ад Ліды ў засцянковай шляхецкай сям’і. Напачатку яна выхоўвалася ў бабулі ў фальварку Тарэсін, дзе і навучылася чытаць і пісаць спачатку па-польску, бо сям’я была каталіцкага веравызнання. Падрыхтаваная хатнімі настаўнікамі да навучання, Алаіза паступіла ў 1894 г. у 4 клас прыватнай жаночай гімназіі В. М. Прозаравай у Вільні. Па стане здароўя поўны курс гімназіі яна скончыла ў 1901 г., а ў 1902 г. пасля спецыяльных іспытаў атрымала званне хатняй настаўніцы. З восені 1902 г. пачала вучобу на курсах выхавацельніц і кіраўніц фізічнай адукацыі П. Лесгарта ў Пецярбургу. Там яна ўступае ў рады гуртка студэнтаў-беларусаў "Круг беларускай народнай прасветы". Потым удзельнікі гуртка будуць удзельнічаць у стварэнні першай Беларускай рэвалюцыйнай партыі (БРП), а пазней Беларускай рэвалюцыйнай грамады (БПГ). У гэты ж час пачынаецца шлях Цёткі ў літаратуру: у нелегальных выданнях "Круга…" – "Каляднай пісанцы" (1903) і "Велікоднай пісанцы" (1904) – былі змешчаны вершы Цёткі "Мужык не змяніўся", "Музыкант беларускі", "Нямаш, але будзе". У 1904 г. яна здала спецыяльныя іспыты ў Аляксандраўскай жаночай гімназіі, а таксама атрымала пасведчанне аб здачы лацінскай мовы ў аб’ёме гімназічнага курса пры першай Санкт-Пецярбургскай гімназіі. Крыху пазней, у Львове і Кракаве, паэтка працягне вучобу ва ўніверсітэце.
   Паэтычныя кнігі Цёткі "Скрыпка беларуская", "Хрэст на свабоду" выйшлі пад псеўданімамі Гаўрыла з Полацка і Гаўрыла ў 1906 г., калі паэтка была ў іміграцыі ў Львове, які належаў тады Аўстра-Венгерскай імперыі. Асобныя яе вершы ("Мора", "Хрэст на свабоду", "Пад штандарам") і апавяданне "Прысяга над крывавымі разорамі" выдаваліся як пракламацыі яшчэ ў рэвалюцыйным 1905 г. у Вільні. Цётка друкавалася ў беларускіх газетах "Наша доля" і "Наша Ніва", у часопісе "Лучынка". Акрамя вершаў, пісала разнастайныя ў мастацкім плане апавяданні ("Навагодні ліст", "Зялёнка", "Міхаська", "Лішняя", "Асеннія лісты"). У апавяданнях гаворыцца пра трагічнасць жыцця, прадвызначанасць чалавечага лёсу, што супадала з тагачасным настроем невылечна хворай пісьменніцы (хварэла на сухоты), якая шукала ў мастацкім слове эквівалентаў перадачы свайго душэўнага стану. Так, у апавяданні "Лішняя" пачуццё асуджанасці надае твору містычную афарбоўку.
   Экзістэнцыяльнымі матывамі прасякнуты апавяданні "Зялёнка" і "Міхаська", якія лічацца лепшымі творамі Цёткі. У абодвух творах хвароба з’яўляецца фактарам, які вызначае модус існавання герояў, а няўхільнае зліццё з нябытам у адным выпадку адбываецца праз творчасць, у другім – праз любоў дзіцяці да параненай птушкі. Цікавую заўвагу ў дачыненні да трох апавяданняў Цёткі ("Асеннія лісты", "Лішняя", "Зялёнка") зрабіў у свой час Міхайла Піятуховіч, які пісаў, што яны па сутнасці з’яўляюцца лірычнымі імпрэсіямі, "насычаны абмалёўкай душэўных настрояў", а таксама нагадваюць "размерана-рытмічную, музычную прозу, якая так адпавядае выяўленню лірычных эмоцый". М. Піятуховіч падкрэсліваў нацыянальнасць прозы Цёткі, што было як плёнам яе ўласнага душэўнага стану, так і культурным кантэкстам яе часу, бо не будзем забываць, што Цётка вучылася на філасофскіх факультэтах двух еўрапейскіх універсітэтаў (Кракаў і Львоў) і, безумоўна, была знаёма з навейшымі філасофскімі плынямі ХІХ - пач. ХХ ст.
   Як запавет гучаць радкі з публіцыстычных артыкулаў Цёткі "Як нам вучыцца", "Шануйце роднае слова", дзе яна заклікае ўзняцца над штодзёншчынай да разумення вечных скарбаў душы: "Такі скарб, каторы ніхто і ніколі адабраць ад нас не здолее, гэта любоў да бацькаўшчыны, да свайго народу, да роднай мовы. Яркім полымем гарыць такая любоў у душы, сагравае яе, асвятляе дарогу ў жыцці!"
   Паэтэса пачынала з прыродаапісальных вершаў "Лета", "Восень" (1902-1903 гг.). Яе наступныя творы напярэдадні рэвалюцыі працягваюць дэмакратычныя традыцыі ананімных паэтаў ХІХ ст., К. Каліноўскага, Ф. Багушэвіча. Гэта пераемнасць падкрэслена самімі назвамі вершаў: "Мужыцкая доля", "Нямаш, але будзе".
   Вельмі хутка ў яе творчасці адбыўся пераход ад выяўлення псіхалогіі мужыцкага спадзявання на лепшую долю да рэвалюцыйнай героікі 1905–1907 гг. Зборнік "Хрэст на свабоду" – яркае адлюстраванне рэвалюцыйных настрояў грамадства ў тагачаснай беларускай літаратуры. Паэтка піша пра канкрэтныя падзеі 1905 г.: дэманстрацыі, крывавую нядзелю 9 студзеня, стварае вобразы ўдзельнікаў рэвалюцыі ("Пад штандарам", "Хрэст на свабоду", "Бунтаўнік"). Аўтар выяўляе новую ступень народнага самаўсведамлення: "Веру, братцы, людзьмі станем…" ("Вера беларуса"). Гэтыя радкі гучалі прароцтвам, як і купалаўскае "людзьмі звацца", і адпавядалі галоўнай тэндэнцыі беларускага адраджэння.
   Пры ўсёй канкрэтыцы жыццёвых з’яў і рэалій, адлюстраваных у паэзіі Цёткі, яе мастацкае мысленне характарызуецца рамантычнай маштабнасцю вобразаў, сімвалічнасцю. Вобразы буры, урагану, віхраў перадаюць адчуванне незвычайнасці таго, што адбываецца, выключнасць і ўрачыстасць гістарычнага моманту. Рамантычны вобраз прыроднай стыхіі сімвалізуе сабой мора народнага гневу і рашучасці змыць усе перашкоды на шляху да шчасця. Прыкладаў такой метафарычнай раскаванасці, вобразнай смеласці беларуская літаратура з таго часу не ведала. Паэтка вельмі экспрэсіўна падае ў вершы кіпенне марской стыхіі, смела збліжаючы супрацьлеглыя паняцці "мора" і "агонь" ("Мора"): "Мора вуглем цяпер стала, // Мора з дна цяпер гарыць".
   Натура страсная і няўрымслівая, Цётка паэтызуе страсць творцы – магутнай асобы, якой падуладныя ўсе сферы чалавечага пачуцця:

Сам музыка з скрыпкай зліўся
І, як вецер, ў неба ўзвіўся
Ўвесь у песні, ўвесь у тоне.

("Артыст грайка")

   Пачынаючы са зборніка "Скрыпка беларуская", Цётка неаднаразова звярталася да тэмы мастацтва ("Скрыпка", "Лета", "Музыкант беларускі", "Артыст грайка", "Грайка"). Яна разумела, якое вялікае значэнне мае мастацтва і схілялася перад талентам творцы – мастака, паэта, верыла, што ў мастацтве акумулявана прыродная таленавітасць народа. Мастацкая палітра паэткі вельмі багатая. У вершах перыяду эміграцыі ("На чужой старонцы", "З чужыны") прысутнічае матыў настальгіі па Бацькаўшчыне. Пачуццём маркоты, пакуты па родных мясцінах напоўнены яе вершы. У вершы "З чужыны", напісаным у Кракаве з дапамогай стылістычнай фігуры градацыі (І душна, і цесна, і сэрца самлела…"), яна дасягае надзвычайнай экспрэсіі ў выказванні смутку і душэўнага дыскамфорту. Каб перадаць сваё гарачае жаданне ўбачыць ізноў радзіму, яна выкарыстоўвае цэлую сістэму вобразных параўнанняў: "Як птушка на скрыдлах, ляцець бы хацела, / Як хваля на моры, плыла бы да іх! / Узнялася б, здаецца, расінкай на хмары…". Радзіма паўстае ў яе ўяўленні блізкімі для душы вобразамі.
   Цётка-паэтка, якая рэдка ўжывала эпітэты, але дасягала надзвычайнай экспрэсіі свайго верша дзякуючы паэтычнаму сінтаксісу, асабліва звязанаму з ужываннем паўтораў, анафар, градацыі, а таксама схільнасці да эмацыянальна афарбаванай лексікі. З народнай паэзіі Цётка прынесла ў сваю паэтыку асаблівую любоў да памяншальна-ласкальных формаў назоўнікаў, прыметнікаў, займеннікаў ("…Тагды і матулька-рабенька зязюлька…").
   Найбольш часта такія формы выкарыстоўваліся ў творах, якія закраналі тэму дзяцінства ("Сынок маленькі", "Сірацінка"), або адрасаваных беларускім жанчынам ("Вясковым кабетам").
   Значэнне Цёткі як пісьменніцы вынікае з яе асаблівай ролі ў станаўленні навейшай беларускай літаратуры, абнаўленні яе зместу і выпрацоўцы жанравых формаў і стыляў. Сваёй асобай яна дала незвычайна яркі прыклад грамадзянскага гарэння, адданага служэння роднаму народу, гуманістычнай ахвярнасці.

Крыніца: Вучэбна-метадычны комплекс па вучэбнай дысцыпліне «Гісторыя беларускай літаратуры». Складальнік: Т.У. Ганчарова-Цынкевіч. – Мінск: БДПУ, 2006

Творчасць Цёткі (Алаізы Пашкевіч)

Похожие статьи: