Увага!!! Невялікія апавяданні і вершы пададзены ў поўным варыянце.
Янка Сіпакоў - Кулак
Увага!!! Поўны змест
Зіма, 1929 год
– Айё, айё, а хатачка ж ты мая родная... З самаробнай драўлянай скрынкі, што стаяла на снезе, ён узяў у пальцы бліскучы, новенькі (нядаўна панакупляў у раёне) цвік – во яшчэ цвікі купляў: жыць тут збіраўся! – і міжволі адчуў, што ў яго дрыжаць рукі.
Прытрымліваючы локцем дошку, нагнуўся зноў, падняў з гурбы снегу тапор і, быццам праз які засціл, што раптам павіс перад вачыма, засланіўшы ўсё на свеце, пачаў, асабліва не разбіраючы, малаціць як папала абухам – абы толькі трапляць па плешцы цвіка.
З тапарышча абсыпаўся наліплы снег, дошка спружыніла, гула так, як звычайна гудзе труна, калі прыбіваюць века перад тым, як назаўсёды апусціць у магілу гэтую цесную і цёмную хату. У яго сціснулася сэрца – яму здалося, што і сам ён не забівае вокны, а напраўду закалочвае труну. У яго яшчэ болей пацямнела ўваччу, стала горка ў роце, пачало рэзаць у вачах – як усё роўна ў іх сыпануў хто жарствою.
Адразу ж, адно пачуўшы грукат, нібы яна толькі і чакала гэтых першых удараў тапара, загаласіла яшчэ гучней, заплакала, як па нябожчыку, жонка:
– Айё, айё, а хатачка ж ты наша родная! А навошта ж ты нас адпускаеш у такую далёкую дарожачку. А ўчапіся ж ты сваімі вугалочкамі, сваімі клямачкамі, сваімі сенейкамі, сваімі ганачкамі і ўтрымай нас ля сябе. А я ж ужо цябе болей ніколі-ніколі не пабачу, а ты ж ужо не абзавешся да мяне сваімі дзверцамі, не ўсміхнешся сваімі воканкамі. А мая ж ты хатачка... I маснічанкі твае не скрыпнуць больш пад маімі нагамі, і печачка ж твая не прывеціць мяне сваім полымкам. А мая ж ты матулечка... А я ж не пагрэюся ў табе ад марозу ўзімачку, а ты ж не схаваеш мяне ад спёкі лецечкам. Айё, айё...
Юстына, як нешта жывое, роднае, абдымала вугал хаты – то гладзіла яго далонямі, то пачынала драпаць кіпцюрамі, то церлася шчокамі – і адной, і другой – аб шаршавыя, грубавата абрэзаныя звонку бёрны. Яна не адчувала, што ёй баліць, што паабдзірала ўжо ўвесь твар, што з ссадзін сочыцца кроў, а ўсцёрлася і цёрлася і галасіла:
– Айё, айё, а хатачка ж ты мая родная, а як жа я табе радавалася, калі пераступіла твой парожачак, як я табой весялілася, як на цябе ўсё глядзела і нагледзецца ніяк не магла. А ты ж мне была за сябровачку, а ты ж мне была за матулечку, а ты ж мне была за сястрычачку... А на каго ж я цябе, маю гаротніцу, пакідаю... Ціту і самому хацелася перавярнуць тапор – не абухам, а лязом да акна – пасеч, пашчапаць усе дошкі, са злосцю паададраць іх, толькі што прыбітыя, ад рамы, але ён разумеў, што перарабіць зараз што-небудзь немагчыма: дакументы ўжо на руках, усё лішняе, што не возьмеш з сабою ў дарогу, прададзена, грошы на перасяленне атрыманы, а на вуліцы ўжо стаіць трое саней, на якія пагружана ўсё тое, што ён хоча давезці да Сібіры.
Засталося толькі прадаць хату, але ён не стаў гэта рабіць наспех: зараз у Сібір перасяляецца многа гаспадароў, і таму хаты зусім абясцэніліся – усюды так і кідаюцца ў вочы аб'явы: "З выпадку майго пераезду ў Сібір прадаецца хата..." Шкада прадаваць яе за капейкі – столькі ж працы ўкладзена! – можа, потым, калі скончыцца перасяленне, яны зноў набяруць цану, ды і савецкая ж улада абяцала памагчы ў продажы, таму ён папрасіў Васіля, свайго суседа, прыгледзець пакуль за хатаю, а як знойдзецца добры, гаспадарлівы пакупец, то і прадаць. Ён толькі прасіў суседа не аддаваць хату якому-небудзь гультаю, свістуну, абібоку, пры якім яна, раскрытая і скасабочаная, падгнілая і гаротная, будзе гібець недагледжанаю. Злуючыся на сваю бяду, на сваю бездапаможнасць, Ціт адно настойліва малаціў па цвіках – спяшаўся як найхутчэй закончыць гэтую непрыемную работу. Ля вугла ўсё галасіла Юстына:
– А хатачка ты мая родная, а як жа я без цябе жыці буду...
– Сціхні ты, Юстына, – супакойвалі яе жанчыны, якія сабраліся, каб правесці іх з вёскі. – Вы ж там, у Сібіры, лепшую сабе пабудуеце.
– А не хачу ж я лепшае. А я ж хачу ў сваёй хатачцы родненькай жыці, па сваёй ласкавенькай зямельцы хадзіці. Убачыўшы, што Ціт, забіўшы адно акно, пераходзіць да другога, Юстына загаласіла яшчэ адчайней:
– А мая ж ты хатачка... I тут жа сціхла – нібы папярхнулася чым – і па вугле абсунулася, аб'ехала на снег. Да яе падбегла Ляксандра, Васілёва жонка, паспрабавала падняць адна, але тая пластом, мяшком ляжала на снезе, і толькі па тым, як уздрыгвалі яе плечы, можна было зразумець, што яна зайшлася ў бязгучным рыданні. Да іх падбеглі яшчэ колькі жанчын, разам яны паднялі Юстыну і спрабавалі паставіць на ногі, аднак яна ўсё роўна вісела ў іх на руках.
Тым часам Ціт забіў і другое акно. Як толькі ён з тапаром у адной руцэ і драўлянай скрыначкай у другой накіраваўся да ганка, да дзвярэй у сенцы – тры астатнія акны ён забіў раней, яшчэ ўчора ўвечары, калі не было дома жонкі: яна хадзіла да сябровак развітвацца, – Юстына вырвалася ад жанчын і што ёсць сілы, блытаючыся ў полах кажуха, пабегла напярэймы мужу.
– Няруш! – прахрыпела яна. Ціт моўчкі, спакойна, стрымана, але настойліва, адсланіў жонку, ды так настойліва, што яна перад самым ганкам упала на снег, а сам, не зважаючы на гэта – нават не зірнуў у той бок, не тое што кінуўся памагаць ёй, – цяжка ступаючы падшытымі валёнкамі, не спяшаючыся падняўся на ганак і, патузаўшы замок – ці добра ён замкнёны, ці не адчыніцца, калі нехта захоча ўлезці ў хату, – узяўся за дошкі, якія, падрыхтаваныя загадзя, ужо стаялі прыслоненыя да сцяны і тут. Пачуўшы, што Ціт забівае і дзверы ў сенцы, – забірае апошнюю надзею астацца дома, – Юстына падняла галаву і толькі прастагнала:
– Што ты робіш, ірад?
I зноў упала тварам у снег, загаласіла ў гурбу яшчэ прарэзлівей, адчайней, няўцешней і пачала грэбці рукамі, разграбаць ва ўсе бакі снег – нібы спрабавала дагрэбціся да самай зямлі. Яна і праўда, як толькі паказалася шэрая мёрзлая зямля, пачала выкалупваць яе, зледзянелую, пальцамі, пазногцямі і, шырэй расхінуўшы расшпілены кажух, як вар'ятка,узялася запіхваць выграбёнае за пазуху.
– Мамка, няможна так, – падбегла да яе Любка, сярэдняя дачушка. – Прастудзішся. Любка паспрабавала падняць маці, але тая адсланіла яе і запрычытала:
– А зямелька ж ты мая родненькая, а я ж цябе з-пад сваіх ганачак награбу, каб усю тую Сібіру табою засыпаць. А можа ж, ты і там уродзішся, ускалосішся і ў зернейка перакінешся. Айё, айё, айё...
Падышлі жанчыны, пачалі памагаць Любцы падняць маці, але Юстына не давалася. На нейкі час яна замоўкла, перастала нават грэбці пад сябе зямлю са снегам, нібы задумалася, а потым падняла галаву, села на снег і, ужо зусім супакоеная, дужа рашуча і ўпэўнена сказала:
– А нікуды я, бабы, адсюль не паеду.
Тым часам Ціт скончыў сваю працу, правёў даланёю па дошках, незаўважна, нібы выпадкова, нібы саромеючыся сваёй узрушанасці, пагладзіў дзверы пад імі, затым зняў шапку і нейкую хвіліну стаяў з голай галавою, абводзіў вачыма сваю хату – развітваўся з ёю, як з нябожчыцай. Пасля, ужо нікога не баючыся і ні ад кога не хаваючыся, пацалаваў хату ў дзверы, у вугал, стаў на калені і надоўга прыклаўся губамі да мокрага, яшчэ ў снезе, парога ў сенцы, не спяшаючыся падняўся, рашуча насунуў на галаву шапку, пацягнуў яе за вушы, каб лепей узлезла на галаву, у левую руку ўзяў скрынку з інструментам, куды загадзя паклаў і тапор, падышоў да жонкі, якая ўсё яшчэ сядзела на снезе, моўчкі сачыла за тым, што робіць муж, і, цвёрды і моцны, другою, вольнаю, рукою згроб яе за каўнеркажуха, адным рыўком падняў з гурбы, паставіў на сцежку і так, быццам несучы перад сабою які куль саломы, – Юстына дрэнна стаяла на нагах, ледзь перабірала валёнкамі па снезе, – пайшоў да веснічак. Ён ішоў павольна – нібыта выпіхваў жонкаю ўсіх вяскоўцаў са свайго двара, і тыя паслухмяна паварочваліся да варот і паціху выходзілі на вуліцу. Юстына зараз не супраціўлялася. Толькі ля самых веснічак яна нібы апамяталася, нібы зразумела, што з ёю робяць, і ўчапілася за шула абедзвюма рукамі, але падышоў старэйшы сын, Ягорка, ададраў яе пальцы ад шула, і яна, нібы змірыўшыся з усім, пакорліва пайшла ўжо сама – не супраціўлялася да самых саней. I толькі там зноў вырвалася з Цітавых і сынавых рук, упала на дарогу, зноў пачала выграбаць з-пад палазоў снег і зноў загаласіла:
– А вулачка ж ты мая родненькая, а ты ж болей не падсцелешся пад мае ножачкі. А зямелька ж ты мая даражэнькая, а я ж ужо не ўбачу цябе зялёненькай... Жанчыны плакалі – хто, адвярнуўшыся, мыляў губамі, спрабаваў стрымаць у сабе слёзы, хто сціраў іх з вачэй і шчок ражком хусты, а хто крывіўся, трымаючыся з апошніх сіл, каб не расплакацца, не загаласіць услед за Юстынаю. Ціт жа, здавалася, быў зусім спакойны. Ён, не звяртаючы зноў жа ўвагі на жонку – ну ўпала дык і ўпала, няхай сабе паляжыць, ну галосіць, то няхай сабе і пагалосіць, – не спяшаючыся падышоў да воза, знайшоў на ім зручнейшае месца, не зусім вольнае, але ўсё ж не так закіданае, доўга корпаўся там, пакуль не паставіў надзейна скрынку з інструментам, яшчэ раз пакратаў, ці моцна стаіць, і толькі ўпэўніўшыся, што яна не выпадзе з саней па дарозе, падышоў да жонкі, якая ўсё яшчэ галасіла, зноў жа адным рыўком падняў яе са снегу і пасадзіў у перадку саней на сена, засланае дзяружкаю.
Неяк бяжком, нібы яна баялася спазніцца, да саней падбегла Васілёва Ляксандра, якая ўжо трымала на руках меншанькага сына Ворашняў – гадкоў пяць яму ўсяго – нагнулася над Юстынаю, абтрэсла снег з яе кажуха і пасадзіла Трахімку Юстыне на калені. Тая няўцямна, нібы ў сне, абняла сына рукамі, прытуліла да сябе, а сама, як звар'яцелая, астоенымі, быццам у мёртвай, вачыма ўгледзелася ў сваю хату. Яна маўчала і не міргаючы глядзела ў адну кропку, здаецца, у акно, нібыта старалася нешта ўспомніць ці нешта разгледзець за дошкамі, за зашморгнутаю, чыстаю і белаю фіранкаю. Ціт зноў зняў шапку, у пояс пакланіўся сваёй хаце, потым тымжа паклонам пакланіўся людзям, што праводзілі іх, сказаў:
– Не памінайце нас, людзі, злом, памінайце нас, людзі, дабром. Жыві здаровенькая, Кросніца!
Надзеў шапку, зашпіліў армяк на ўсе гузікі, паволі абышоў вакол саней, нібы аглядаючы, ці не забыўся што, і сеў уперадзе побач з жонкаю, – але ўжо з другога боку. Азірнуўся, пасачыў, ці ўсе паселі, хто едзе, і толькі тады крануў коней.
Загаласілі жанчыны, пабеглі ўслед за санямі. Яны махалі рукамі, нешта крычалі, але Ціт не чуў іх – дужа і не ўслухоўваўся і не стараўся зразумець, што яны крычаць. Як ні дзіўна, маўчала, сядзела, як мумія, нават і Юстына – каб нехта ўбачыў усё гэта збоку, мог бы падумаць, што шкадаваць рэба якраз тых, хто застаецца тут, што ўсе нягоды і горасці чакаюць не тых, хто сабраўся ў дарогу, а тых, што бягуць услед за санямі і плачуць.
Раніца пачыналася прыгожая. Сонца яшчэ не ўзышло, – зімою, калі і хмар няма, яно паказваецца толькі недзе к абеду, – але ў вёсцы было светла, чыста і празрыста. Паабапал вуліцы дрэвы стаялі ў белым інеі – мусіць, якраз гэты іней, і гэтая белізна асвятлялі ўсё навокал – хаты, вароты, платы і нават сам снег, які ад такой падсветкі, ад унутранага святла здаваўся яшчэ бялейшым. Кросніцкая вуліца зімою заўсёды прыгожая. А ў такія дні – з інеем і чыстым снегам – ён, бывала, любаваўся ёю – калі надаралася вольная часіна, а ўзімку ж, не сакрэт, селяніну крыху вальней, чым летам, выходзіў з хаты і падоўгу, пакуль холад не заходзіў у валёнкі і пад кажух, стаяў ля сваёй хаты і нічога не рабіў – проста стаяў, глядзеў, маўчаў. Зараз ён на ўсю гэтую прыгажосць злаваўся і нават ненавідзеў яе – знарок апускаў вочы долу, каб не бачыць ні самой вуліцы, ні заінелых вакол яе дрэў. Так яны і ехалі – наперадзе ён з Юстынаю і маленькім Трахімкам, за імі, на другіх санях, Ягор з Любкаю, старэйшы сын і сярэдняя дачушка, а ў канцы, на апошнім возе, сядзелі разам Захарка, Лявон Мукасей і Юзік Туміловіч, добрыя людзі, якія аджалелі сваіх коней і сваіх саней, каб давезці перасяленца да чыгуначнай станцыі. Праўда, падрадзіліся на гэтую работу яны не адразу і не бясплатна, – Захарка і Туміловіч, можа, і са спагады памаглі б, а Мукасей нават і з Кросніцы не рыпнуўся б – трэба яму толькі за "дзякуй" аж трыццаць вёрст каня муліць да той станцыі! Ціт ужо нікога і нічога не заўважаў на вуліцы. Усё яшчэ як нежывая, ціхая і, здаецца, абыякавая да ўсяго сядзела і Юстына.
Людзі выходзілі з хат, стаялі ў дварах і за веснічкамі, кланяліся ім, махалі рукамі і нешта гаварылі – мусіць, жадалі шчаслівай дарогі. I толькі, калі Ворашань убачыў, што ля свае хаты стаіць і Харлам Шрубянок і таксама махае рукою і таксама нешта гаворыць, ён зморшчыўся, як ад чаго дужа кіслага ці горкага, нібы ачуўшыся, трасянуў галавою і ў злосці пачаў сцябаць каня, каб толькі хутчэй праехаць і гэтае месца, і гэтага праклятага чалавека, якога ён ненавідзеў усёю душою. Сустрэча са Шрубянком была непрыемная яму: сэрца, якое дасюль маўчала, як каменнае, – ён і не чуў яго ў грудзях, – зараз затрапяталася, забілася ў неспакоі і ў трывозе. Ціт зноў убачыў, якія прыгожыя заснежаныя хаты, дрэвы, сама вуліца ў Кросніцы, і ён нібыта вось толькі зараз, ужо выездзе з вёскі, зразумеў сэнс Юстынінага галашэння: дык яму ж ужо і напраўду ніколі не пабачыць вось гэтых хат і дрэў, вось гэтай вуліцы... I Ціту, як і жонцы, захацелася загаласіць, завыць на ўсю вёску самому.
Конь, падагнаны пугаю, нейкі час бег наўскач, але ўбачыўшы, што яго болей не трывожаць, зноў перайшоў на звычайную хаду. Тады іх дагнаў Лявон Мукасей – Ворашань аж уздрыгнуў, калі той як не над самым вухам нечакана закрычаў:
– Майго каня, Ціт, не сцябай. Дарога далёкая, яшчэ, крый бог, да дыхавіцы загоніш. Тады і грошы мне твае не нада будуць.
Сказаў і спыніўся ўзбоч дарогі – чакаць сваіх саней. Выехалі на поле. I яно было белае-белае і чыстае-чыстае – снег, што панападаў гэтаю ноччу, не паспеў яшчэ забрудзіцца, на ім, апрача толькі дарогі, па якой нехта паспяшаўся праехаць перад імі, не было пакуль ніякіх слядоў. Снег, прыхоплены марозікам, ляжаў белы аж да галубіны, кожны кусцік у полі і кожнае дрэва ў прысадах стаялі ў пушыстым светлым інеі, і было так ціха і спакойна, і было так прыгожа, што ад усяго гэтага, каб у іншы час, нельга было б адарваць вачэй. Але зараз і поле яго раздражняла – ён ненавідзеў і поле. Азірнуўся на вёску, убачыў ля балота сваё гумно, свой ток, убачыў сваю бярозку, якую сам, яшчэ малы, пасадзіў прутком ля свае палоскі, – хаты, што стаяла з таго боку вуліцы, не згледзеў, яе засланілі стрэхамі, дрывотнямі ды хлявамі бліжэйшыя двары, але і не ўбачыўшы, ён уявіў яе, зараз нямую і сляпую – без людскіх галасоў, з забітымі вокнамі, – і ледзь стрымаўся, каб не закрычаць ад роспачы. Зямелька наша родная! Ты ж і прыгожая, ты ж і жаданая, ты ж і ласкавая, ты ж і шчодрая. У цябе ж і снягоў хапаіць, і дажджоў даволі. На табе ж і спёка не страшная, і маразы не смяротныя. I поле тваё мякенькае, і рэчка твая чыстая, і лес запаслівы, і луг твой – увесь у красках. Нашто ж мы пакідаем цябе?! Што шукаем у чужых землях? Куды едзем і навошта?! Я ж, да прыкладу, любіў цябе ўсё сваё жыццё, і ты сама, адчуваючы маю любоў і ласку, таксама гарнулася да мяне. Дык чаму ж мяне разлучаюць з табой? Дык чаму ж не даюць нам спакойна жыць і работаць на табе?! За што здзекуюцца з нас?! За што ненавідзяць?! За што караюць?! За што?!
– За што?! – як рэха, паўтарыла за ім Юстына, ён толькі зараз зразумеў, што апошнія словы вымавіў услых. I яму стала няёмка за сябе – во, мужчына, ледзь не расплакаўся, як баба.
– За што? – яшчэ раз выдыхнула, як крыкнула, Юстына, зноў загаласіла і, мацней прыціскаючы да сябе Трахімку, паспрабавала злезці з саней. – А Ціточак жа ты мой, а родненькі, а даражэнькі, а давай жа мы з табою дамоўкі вернемся... Ціт адну руку цяжка паклаў жонцы на плячо, моцна, нібы ўціскаючы Юстыну ў сена, прыціснуў яе да саней, а другою, у якой была пуга, рашуча ўзмахнуў у паветры і без разбору, бе пярэдыху пачаў сцябаць каня. Ён круціў пугаю над галовамі ўсіх, хто сядзеў у санях, і стараўся ямчэй і балючай дастаць ёю каня. Часам яму здавалася, што гэта не Лявонаў, а ягоны жарабок, але і з-за таго ў Ціта не з'яўляліся жаласлівасць і шкадаванне да жывёліны. За ім гнаўся і нешта злосна крычаў Лявон – вядома ж, лаяўся, што Ціт так б'е каня, вядома ж, патрабаваў, каб паклаў пугу, каб не сцябаў ягонага стаенніка, ягонага кармільца: яшчэ ж такая доўгая дарога, а ён так яго гоніць... Мукасей бег услед, стараўся дагнаць пярэднія сані, каб адабраць у Ціта вожкі і пугу, але Ціт, не зважаючы ні на што, усё падганяў і падганяў Лявонавага каня, і той, хоць і так ужо бег як не галопам, пасля кожнага новага ўзмаху пугі аж вылузваўся са збруі, з аглабель. Астатнія вазы адсталі далёка ззаду, а яны вельмі хутка даімчалі да лесу. У лесе было ціха, аж закладала ад цішыні вушы, і конь пайшоў спакойнай хадою.
Азірнуўшыся і апошні раз убачыўшы з лесу ў прагале дарогі за белым полем шэрыя хаты сваёй роднай Кросніцы, Ціт Ворашань зноў падняў пугу, зноў са злосцю сцебануў каня – каб і гэтая апошняя відзежа знікла хутчэй, але прытомлены ад нядаўняга бегу конь не дужа адазваўся на пугу: адно толькі падабраў заднія ногі, але не пабег, а ішоў і далей сваёй жа хадою. Ціт, нібы супакоіўшыся і сам, перастаў яго падганяць, тузаць, злавіў на ляту кончык пугі, падабраў, прыціснуў яго да пугаўя, і так разам з пугаўём паклаў каля сябе. Не, Юстына, назад ужо нам з табою няма вяртання. Назадзе ўжо ў нас нічога няма, нічога не асталося. Усё наша, Юстына, толькі наперадзе. Пра тое, што было, забывацца нада. I пра коней, і пра хату, і пра поле. Коней папрадалі, аджалелі – вунацька нават расстрыга кросніцкі, былы бацюшка Раман купіў, але я за яго спакойны, у яго сена ёсць, а во чым будзіць карміць майго каня да травы Паласаты, шылахвост гэты, дык я і сам не ведаю. I хату пакінулі з забітымі вокнамі... Не, Юстына, нам пара думаць пра новую хату. У старой нам ужо не жыць. Значыць, Юстына, зараз мы з табою ніхто і нішто. Нас, Юстына, няма. I таго, што ў нас было, ужо няма, і таго, што яшчэ будзіць, – таксама няма. Знікні мы зараз, і ніхто не заўважыць, не парупіцца, дзе Ворашні падзяваліся: і адсюль выехалі, і туды не прыехалі. Спярша Ціт і не думаў нікуды выбірацца са сваёй Кросніцы. Жыў сумленна, працаваў многа. Бацька, падзяліўшыся, крыху даў зямлі, а астатнюю сам, сваім гарбом зарабіў, за свае мазалі прыкупіў. Сорак дзве дзесяціны меў. Во гэтая зямля многім у вочы і калола. У жываглоты залічылі. Кулаком абазвалі. Ну няхай ужо я кулак. А то ж і Юзік Туміловіч – таксама кулак. Смехата! А бацюхны мае родныя, што ж гэта робіцца – а ў таго ж кулака толькі дзевяць дзесяцін зямелькі ўсяго. I хутар свой ён атрымаў толькі ў сталыпіншчыну. А яны ледзь што – кулаччо. "Ну што, наелі пузы на чужым хлебе?" – "На чыім жа гэта – чужым?" – хочацца запытацца ў іх. Можа, на вашым? Ага, разяўляй рот шырэй – на вашым хлебе наясі пуза – з голаду памрэш. Можа, на Казябавым хлебе мы пасыцелі? А ў яго і хлеба нямаш. А хто вінаваты? Я? Ці, можа, Юзік Туміловіч? Піхума! Сам Казяба вінаваты. Рабіць нічога не ўмеець ды і не хочыць. Вунацька хаты і то не накрыець. Стаіць расхрыстаная. А што, я яму хату крыць буду? На яго страху палезу? О, ён бы, стадыр малахольны, не адмовіўся, каб яму гэта нехта зрабіў. Стаяў бы, грыбы развесіўшы, ды яшчэ б і злаваўся, што не па-ягонаму крыеш. Свістуны! Прывыклі – рукі ў кішэні і свішчуць. Але калі толькі дзе якая заварушка пачнецца, дзе нешта дзяліць пачынаюць – яны тут як тут: дзе дзеляць, што дзеляць?.. Мы беднякі, мы батракі. А нам, а нам. Горла вялікае, балбатаць умеюць, а рукі ў рацы. Вунацька той жа самы Юзік Туміловіч спрашыіць у сельсавеце ў Поклада: "Чаму гэта мне такі вялікі падатак запісалі?" – "Бо ты багаты. Ты ж у лесе пяцьдзесят рублёў зарабіў". А чаму гэта вы, вашы гультайскія вялічаствы, не зарабілі, у лес не паехалі? Хто вам не даў зарабіць? Ці унь як я цэлую восень каменне з поля вазіў, пасмейваліся: дурную работу Ціт робіць. А як я прадаў тое каменне ў горад – эх, заварушыліся: Ціт займеў многа грошай, абкласці яго дадатковым падаткам, а то і ўвогуле адабраць усё, што ён за каменне атрымаў. Піхума, а чаму ж вы не звозілі тое каменне? У вас жа зямля аж стогніць ад яго. Дык не, яны, піхума, цэлую зіму ў карты рэжуцца, а Юзік з Цітам працуюць. А дзяліць тое, што Юзік і Ціт зарабілі, пароўну хочуць: і мне дай, і мне дай. I на ўсіх сходах канькаюць: нам дай, бо мы беднякі, нас ад падатку вызвалі, бо мы батракі. А мне, вунацька, як і Юзіку, толькі падатак набаўляюць. I я быў спытаўся ў Поклада, як ён справаздачу ў сельсавеце даваў: "Чаму мне за пяць гадоў ні разу не скінулі ні падатку, ні штрахоўкі?" – "Таму што ты – кулак і без гэтага багаты", – выскаліўшы гнілыя зубы, зарагатаў той. А яны ўсё мне ў падатак залічылі, нават няўдобіцу, хаця па закону нельга няўдобу нікуды залічаць. А на маю дурную галаву, дык я б гаспадароў ад падатку вызваляў, бо яны ж працуюць, а на іх, гультаёў, у трайным бы памеры паборы накладаў. А, у вас нічога няма? А чаму няма? Таму што лянуецеся, лынды б'еце? Таму і плаціце за гэта. Хто ж вас бясплатна карміць будзіць? Маеш зямлю, дык і плаці. Хопіць савецкай уласці гультаёў разводзіць. А яны хочуць, каб ім нехта ўсё на талерачцы паднёс. Громаадвода паставіць самі не могуць, піхума. Крычаць: "Мы баімся грому, гром – наш вораг, памажыце нам з ім ваяваць, пастаўце громаадвод". А самі вы чаму не паставіце? Чакаеце, калі Ціт вам паставіць? Усё ім падай, піхума. Абдэмухі! Улетку унь я мост стары забраў. Пабудавалі новы, а гэты валяецца. Гнісці пачаў. То я і забраў яго. На дровы. Парэзаў, пакалоў, у касцёр склаў. Прыгожы такі дрывоўнік выйшаў. Дагэтуль ніхто не бачыў таго моста. А тут, як ім вочы хто прадраў, усе ўбачылі. Божа мой, што тут пачалося! "Кулак забраў сабе стары мост на дровы. А ў нас ёсць беднякі, якім больш патрэбны апал". Дык што, я гэты мост павінен быў Казябу на двор завезці? А ў яго ж і двара нямашака. А чаму ён сам, скажыце, не разабраў гэты мост, калі ў яго апалу няма? Дык за палена зачэпіцца, а не падымець, гультай гэтакі. I мосту таму ён бы не дадумаўся, як рады даць. А як толькі я парэзаў, усе ўбачылі. Харлам Шрубянок, сапло гэтае, нават у газету напісаў, як кулакі ў Кросніцы здзекуюцца з беднякоў. Піхума! Камісія прыязджала. Пастанавілі, каб я гэтыя дровы сваімі коньмі Казябу завёз. Ага, чакайце, я гэтаму абібоку яшчэ дровы павязу. Можа, і нос яму падціраць Ціту загадаеце? Не дачакаецеся! Я-то і завёз тыя дровы, але за вёску, у ямы. Там агонь наклаў. Усю ноч паліў вогнішча. З суседніх вёсак аж людзі папрыбягалі. Думалі, Кросніца гарыць. А ўраніцы пайшоў да Шрубянка і кажу яму: "Схадзі да Казябы і перадай свайму другу: няхай мае дровы ў ямах забіраець. А заадно і каня яму свайго дзеля гэтай справы дай". А дзе ж ён, Шрубянок, каня таго возьмець? I ў яго ж, як і ў Казябы, каня няма – на пячэнні праеў. Во гультаі, во абібокі, апанавалі, абселі сумленных, руплівых гаспадароў, што тыя і паварушыцца не могуць. "Кулаччо"... Во скураты няшчасныя. Яны ўжо, ці бачылі вы іх, свае патаемныя сходы праводзяць, куды нас не пускаюць. О, піхума! А што гэта за сакрэты такія ў вас? Юзік вунацька схадзіў быў аднаго разу, пагаварыў з імі. "Чаго гэта нас падзяляюць? Мы ж такія, як і вы. Усе мы аднолькавыя". А яны яму: "Не, не такія – вы кулаччо, а мы беднякі". I выгналі Юзіка, як сабаку, з хаты. Во выступіў дык выступіў на бядняцкім сходзе. Тут, праўда, ужо і заможнік Саўка Церах раззлаваўся – у ягонай хаце гэтая сходка была: у іх жа ні ў кога і хаты людскай нямашака, каб сабрацца, ва ўсіх адны кануркі. Раззлаваўся, значыць, Саўка, нават лямпу забраў – крычыце, галадранцы, упоцемку. Дзіва дзіўнае, калі гэта было, каб сваім нядбайствам, гультайствам людзі хваліліся? А цяпер хваляцца – я бядняк, у мяне нічога няма, бо я ляны, не хачу працаваць, а хачу кіраваць. Але ўсіх жа ўсё роўна ў кіраўнікі, у дэпутаты не выбераш. Таму і самі між сабою грызуцца. I бабы як паашалелі таксама. "Мы ўсе хочам быць дэлегаткамі, усе хочам вучыцца". А на мой дурны розум, дык нашто вам гэтае дэлегацтва? Калі ты дзеўка, то гуляй з хлопцамі, калі старая – сядзі з дзецьмі. Сядзі за печкаю, чаго ты ў той Савет лезеш? Калі ты гаспадыня, шчыравальніца ў хаце, дык табе заўсёды работа і дома знойдзецца – няма калі па тых Саветах бегаць. А калі табе, гультайцы, дома няма чаго рабіць, то і Савету ты не паможаш. Як вунацька Казябака Яўсцыся – куды ты яе ні выбірай, з яе, лайдачыны, усюды наедку, як з той таркі. А яна ўсюды лезець, усюды крычыць: "Цяпер наша ўласць, беднякоў". Не беднякоў, а гультаёў. Вывалачні, трутні, піхума. Так во ў Саветы і зараз выбіралі. Без нас. Усе Каляды па хатах асобна збіраліся. Заможнікаў і то рэдка калі да сябе падпускалі. Ужо не гаворачы пра нас, "кулаччо". "Не пусціць кулацкія кандыдатуры ў Саветы". "Не дадзім кулакам і падкулачнікам ніводнага голасу на перавыбарах". Во абібокі дык абібокі. А хто ж тады свіней пасвіць будзець, калі мы ўсіх чалядак у Саветы выберам? Вунацька і Юзік Туміловіч, хоць яго і выгналі са сходу, усё роўна ў Савет хацеў прайсці. Нават пазычаў беднякам па пуду жыта, каб яны толькі за яго галасавалі. Дзе там! Колькі ваўка ні кармі, ён усё роўна ў лес глядзіць. I жыта Юзікава з'елі, і Юзіка ў Саветы пракацілі. А Яўсцысю Казябішку – выбралі... Дурнота, піхума. А праўду скажаш – не любяць. А хто яе, тую праўду, любіць?! "Чаго раскрычаліся? – пацяшаюцца. – Што, жываты забалелі? Ну пакрычыце, пакрычыце, можа, і перастануць. Ды і што вам у нашых бядняцкіх Саветах нада?" А і праўда, што нам там нада? Што мы там забыліся? Канечне, мне той іхні Савет не нада, але ўсё ж... Еду я неяк з лесу, бачу, людзі спяшаюцца да Бубчонкавай хаты. I хатка тая цесненькая, і вокны ў ёй пазамёрзлыя – нічога не відаць, а мне так ужо моташна на душы стала: мяне ж там у гэтай хаце не чакаюць, мяне ж туды дайжа не пусцяць. Я адшчапенец, я пазбаўлены голасу, я лішэнец... А які ж я такі праступнік, каб мяне на сход не пускаць? А ў чым я перад зямлёю сваёю правінаваціўся? Ды і перад тымі ж самымі беднякамі? Толькі тым, што я працую больш за іх? Што, як вол, свету божага не бачу за працай?
Канечне, і я б мог так жыць, як вунацька Аўлас Доўгі жывець. Устаніць, памыецца, прычэшацца – валасінку да валасінкі, .мокрыя, прыложыць, – паснедаець, выйдзіць на вуліцу і на сонца глядзіць: а яно ўжо недзе к абеду падкочваецца. "Ого, як яшчэ рана", – скажыць і на лаўку – гэп! – сядзіць. Сенакос не сенакос, жніво не жніво, а ён сядзіць і сядзіць. Таму ўсе свае пожні пакосяць, а ягоная стаіць. Гаспадары чакаюць, чакаюць, пакуль ён скосіць, а пасля па яго траве і хадзіць і ездзіць возьмуцца. Во тады Аўлас і злавацца пачынаіць, і судзіцца ў акругу ездзіць. А чаму ты, вырадак, не скасіў сваю пожню, як усе касілі? Божа мой, а чым я вінаваты перад гэтым абібокам Доўгім?! Перад Казябам і яго Яўсцысяю? А Сапло ж і за іх мяне вінаваціць. А каго ён не вінаваціць, гэты Сапло? Унь нават лесніка аббрахаў: той, ці бачылі вы яго, звязаўся з кулакамі і аддаець сваю сенажаць касіць не беднякам, а кулаку Шаблоўскаму. Але Слыш, праўда, яго адбрыў. Кажыць: "Не торкай ты, Харлам, свайго носа ў маю дзюрку. Што я з вамі, галотай, займацца . буду? Вы ж работаць не ўмееце. Вы, слыш, па маёй сенажаці месяц поўзаць будзеце. А Шаблоўскі паставіць адразу дзесяць касцоў, дык яны за адзін дзень усё і скосяць". Ну і свістуны! Што ты зробіш, цяпер іхняя ўласць – яна дужа чамусьці за гультаёў заступаецца. Але наедку з гэтага пакуль што няма. Дык што яны, піхума, і праўда хочуць дзяржаву гультаёў сабе абкалкаваць, ці што? А хто ж работаць будзіць, хто ж іх, абібокаў, карміць будзіць у той дзяржаве? Беднасцю сваёю хваляцца. Дык вы ж, паразіты, самі ў сваёй беднасці вінаватыя. Рабіць нічога не хочаце, дык адкуль жа яму, багаццю таму, брацца? Багацце ж, яно ў вашых руках, на вашых далонях завязваецца. А яны беднасцю адзін перад адным выхваляюцца. I першыя ў арцелі бягуць – несці ж туды ім няма чаго. Лёгка з пустымі рукамі бяжыцца. Зямлю ім аддаюць, а тыя не ведаюць, што з ёю рабіць. Яны і сваю, калі была якая ў іх, – адна барана два загоны займаець – не любілі, а вы хочаце, каб лежабокі арцельную шанавалі.
Калгазаў нарабілі. П'яніцы ў іх сабраліся. Гультаі збегліся туды. Ага, тут яны першыя. Ім абы смачна паесці ды павесяліцца. Ніводнай вечарынкі не прапусцяць. Абы напіцца, абы напіхацца, а то каму і ў морду даць. "За здароўе ваша ў горла наша..." Піхума! А працаваць не хочуць. Вунацька ля вёскі валяецца многа здохлай жывёлы. I ніхто не здагадаецца яе прыбраць. Апокі, лайдакі. Зямлю спустошаць, а тады з торбамі пойдуць. Землебудаўніцтва нейкае прыдумалі. А нашто яе, зямлю, будаваць, калі яна і да нас ужо была пабудаваная. Будзь на ёй гаспадаром, жалкуй яе, будзь зямлі і сынам і бацькам, ды і ўсё. А то землебудоўляю заняліся. Будаўнікі гэтыя, піхума... Шматполлі нейкія павыдумлялі – і пяціполлі, і шасціполлі, і васьміполлі дайжа. I ніхто не думаіць, што пры шматполлі жытам даводзіцца займаць даволі малую частку поля. Без хлеба ж будзеце, галадранцы, сядзець. Шматполле ж патрабуе высяваць мала хлеба, а ўсё больш траву. А траву ж есці не будзеш. Ай, а ім, завалам, якая розніца, што і як у зямлю кідаць. Яны ўсё нявееным насеннем сеюць. Абкалоцяць са снапа аб якую калодку ды і сеюць. Вунацька Ламаку як сказалі, што насенне нада веяць, чысціць, дык той аж здзівіўся, аж рот раскрыў: "Што вы гаворыце? Няўжо праўда, што нада чысціць? А навошта? Яго ж усё роўна неўзабаве ў зямлю кідаць. Тады вецярком і адвеецца ўся мякіна. I зямлю яшчэ ўгноіць..." Свістуны! Спрадвеку ленаваліся, а цяпер з іх хочуць гаспадароў нарабіць. А гультаю давай ці не давай зямлю, ён яе ўсё роўна не скарыстаець. А яна ім і не нада, тая зямля. Ім абы яе ў гаспадароў адабраць. Каб і ў тых не было. Каб і тыя голыя былі, як і яны самі. Я не маю, дык і ты не май. У мяне няма, няхай і ў цябе не будзіць. Як кажуць, і сам не гам,і другому не дам. Піхума! Яны і бедных, хто працаваць хочыць, ненавідзяць. I пакусалі б, здаецца, ад злосці – а як жа, ён іхнюю гайню пакінуў, іхняй кумпаніяй пагрэбаваў. Унь як Захарка з Чырвонай Арміі прыйшоў... Бядняк бедняком – анічога не маець. Далі яму кавалачак зямлі ў садзе, ён хатку там маленькую-маленькую паставіў і з жонкаю і двума дзеткамі жывець там, робіць. I ўсё стала ў яго неяк палучацца. I сад ён даглядаіць, і свая зямля ў яго родзіць, і хлеб у яго дзетак ёсць. Бо яны ж з жонкаю работаюць, як валы, – ад цямна да цямна. Не спадабалася гэта гальцяпе. На яго "маёнтак" паягліліся. У іх свая зямля ёсць, яны яе не засяваюць, а гэту ў Захаркі з рук ірвуць. Шрубянок ірвець, Казяба рвець. Абы адабраць: яна ім не нада, гэта ж абы чалавеку не даць. I сельсавет за імі пайшоў, Сымон Поклад аддаў свістунам Захаркаву зямлю. Цяпер яны ўжо Захарку з хаты гоняць: хата ж ужо ягоная, выходзіць, на чужой зямлі стаіць. А Юрку Казака дык увогуле спалілі – не спадабалася, што той таксама працаваць стаў. Запалку пад страху – і ўсё: свішчы, як і мы. А на маю думку, дык сельсавет не можыць адабраць зямлі – гэта толькі суд можыць. Калектывамі хваляцца. А што ў тых калектывах? Ураджай горшы, чым у гаспадароў. Дзе ім цягацца – вунацька сяляне-даследчыкі па сто дваццаць пудоў з гектара жыта ўзялі. А яны і тое, што вырасцілі, убраць у час не змаглі. Авёс не ўвесь, праўда, але ж многа засталося пад снегам. Бульбу выбіралі позна – як маразы ўжо трашчалі. Ды і таму, што ўбралі, рады не далі. Работнікі, піхума! Збожжа ў стайню ссыпалі. Дошкі паклалі проста на зямлю і ссыпалі. Збожжа сагрэлася, сапрэла, сплеснявела, скарэла ў адну цвёрдую, як камень, пліту. Рыдлёўкамі потым секлі гэтую пліту. А навошта? Каб перакінуць у другі ссыпнік, які яшчэ больш не прыстасаваны пад зерне быў. Там яно і зусім дайшло. Тады і раздалі гэтыя камлыжкі членам арцелі. А што рабілі з імі калгазнікі – адзін Бог святы ведаіць. Іх жа свінні і то наўрад ці кінуліся б есці. Гаспадары, піхума. Жыта напалову з'елі мышы, віка пагніла. А яны як узяліся малаціць, дык да самага чэрвеня, амаль да новага жніва малацілі. Пуня раскрытая, гумно таксама. I зерне, і сена, якое туды складаюць, гніець. Ім накрыць бы іх хутчэй, а яны замест гэтага скотны двор пераносяць, які пакуль што і на старым месцы пастаяў бы. Не, як няма гаспадара, дык і парадку не будзіць. А яны толькі курсы ўсё ладзяць, усё вучацца. А чаму яны там вучацца? Смеху варта! Як правільна карміць кароў, як правільна даіць іх.
Не, часам і яны нешта разумнае могуць прыдумаць. Як вунацька з траецкім умайваннем. На Тройцу ж столькі бярозак высякаецца – кожны ж ля сваіх варот хочыць дрэўца паставіць. Ён і сам жалкаваў, што столькі лесу ідзець на гэты "май". А яны во прыдумалі: далоў забабоны, замест высякання бярозак, пасадкаю лесу будзем займацца. Хаця ў іх нічога з гэтага не палучыцца. Прыдумаць-то яны прыдумалі, а работаць – не хочуць. Ой не хочуць, піхума. Унь і Харлам Шрубянок рабіць нічога не хочыць, а ўсё ведаіць, усё ўсім указваець. Да ўсяго яму дзела ёсцека, ва ўсе дзіркі шчэміцца. А сам жа гультай гультаём. Бацькаву гаспадарку разбурыў і бацьку самога з хаты выгнаў – той ходзіць па хатах, есці просіць у чужых людзей. Актывіст, піхума, парцеец. Хоць і бацька, кажуць, несумленна гэтую зямлю нажыў, але ўсё ж.
Кажуць, што яшчэ за царом ён у карчме ў Стайках быў. А тут нейкі заезджы купец у карчму зазірнуў. На яго п'яныя мужыкі напалі, біць яго ўзяліся. А ў купца кашалёк – туга-туга напакаваны – вываліўся. Харламаў бацька яго хуценька схапіў і, пакуль ніхто не бачыў, уцёк. Вось за тыя грошы, што былі ў кашальку, ён тады і купіў зямлю. А гэты дурань усё спусціў, што бацька нажыў: зараз у яго ні зямлі, ні хаты людскай. А клок няўдобіцы, што астаўся, не родзіць. Будынкі разваліліся, поле пустое, жонка і трое дзетак сядзяць без хлеба.
Калі людзі ў полі, Харлам цэлымі днямі сядзіць то ў сельсавеце, то ў кааперацыі, то з тростачкаю ходзіць па вёсцы. Начальніка з сябе корчыць. Па судах сведкаю ходзіць. Можа за каго хочаш пасведчыць. Ідзець у суд, і ніхто не знаіць, за каго ён сведчыць будзіць. I вось гэты аблакат – як завець яго дзядзька Яловік – грошы за свае сведчанні ў людзей бярэць. Возьмець, а тады ў краме пячэння панакупляіць і есць сабе сам. З кішэні дастаець і есць. А дзецям, якія галодныя сядзяць, не занясець. Пакуль усё не паесць, нелюдзь, дамоў не пойдзіць. Працаваць Харлам не хочыць, а ўсё парадкі наводзіць. А сам жа дызерцір. Ён жа з Чырвонай Арміі ўцёк, як туга прыйшлося на фронце. Латышскі полк злавіў. Вайсковы трыбунал быў. Паслалі яго на нарыхтоўку дроў у лес. Во пра гэта ён маўчыць. Толькі выкручваецца: я, маўляў, тады быў дома, бо быў нейкі ўпаўнаважаны. О злодзей, піхума. Знаем мы такіх упаўнаважаных. I пра тое, як у дзядзькі Яловіка сала краў, таксама маўчыць. I пра тое, як дзіця сваё задушыў, не гаворыць. Дзядзька Яловік кажыць, што Харлам нядобры чалавек, бо работаць не хочыць. Ну ў Яловіка ўсё работаю вымяраецца: хочыць работаць – добры чалавек, не хочыць – дрэнны. Не хочыць Харлам работаць, ой не хочыць. А ўсім пагражаіць, страшыць усіх, што ён селькор, адвакатам самазваным задзелаўся, гультай. Свістун, піхума! Праведнік! Нягоднік ты, а не праведнік! Селысор, называецца. Пра ўсё пішыць. А чаму ж ты, гніда, не напісаў, як у сельсавеце муку дзялілі? Хто сядзіць без хлеба, таму далі па пяць хунтаў, а старшыня сельсавета, Поклад твой, і сакратар па пуду сабе ўзялі. Дык чаму ж ты, калі за праўду стаіш, не напісаў пра гэта? А таму, што яны і табе, праведніку, паўпуда далі. Аблакат чортаў... Ці чаму б табе, актывісту, не напісаць, скажам, у газету, як камісія сельсавета, у якую ўваходзіў і ты, перапісвала жыўнасць у гаспадароў. Як заможнік Стульба схаваў парсюка пад печ, а Найдовіч свінню ў камору замкнуў. Камісія гэтага не заўважыла. I ты, актывіст, таксама не заўважыў, хоць і ведаў. Ведаў і маўчаў, бо заможнікі вам гарэлкі паабяцалі паставіць. I паставілі! А ў іншых дык ты ўсё бачыш. Унь і Шабуню да турмы давёў, і гаспадарку яго разбурыў, і ягоных дзяцей, змей, без хлеба і без хаты пакінуў.
А чым жа ён табе не спадабаўся, гэты Шабуня? Жыў чалавек спакойна, нікому не замінаў, усё сваім гарбом нажываў. Дык жа не, як прычапілася гэтае Сапло, усё цяўкала і цяўкала, усё брахала і брахала, усё сапела і сапела, пакуль у турму чалавека не ўпіхнула. Во тады супакоілася. А то ўсё не так – то абрэзкай зямлі яго страшыць, то батракоў яму ў вочы торкаіць, то, ці бачыце, яму не падабаецца, што Шабуня плаціць абкладання аж трыста рублёў, а ён толькі семнаццаць. Усё пісаў, усё селькорыў.
Як ён толькі не падпісваўся ў газетах – і "Хомка Косы", і "Няўгамонны", і "Савецкае вока", і нават "Сябра". Во мярзотнік! "Сябра" гэтакі Шабуню знайшоўся! Ах каб ты адубеў! Ну што, лягчэй табе стала, "сябра", калі Шабуню ні за што пасадзіў? А ты знаеш – лягчэй. Ёсць жа такія людзі, якія радуюцца, якім дужа добра робіцца, калі другім дрэнна. Калі нехта шчаслівы побач ёсцека, яны цярпець не могуць: іх і круціць і ламаіць, нібы ад нейкай хваробы. А як напаскудзяць чалавеку, зламаюць яму жыццё, адразу весялеюць, самі ад шчасця аж захліпаюцца. Харлам з такіх, бачыце, і Шабуневых дзетак не пашкадаваў. Значыць, сядзіць Шабуня па Шрубянковым даносе. А на гаспадарцы жонка адна асталася. Слабая, змардаваная, хворая на сухоты – як ёй з тою гаспадаркаю без мужчыны справіцца? А тут яшчэ ўсе свінні паздыхалі – пошасць на іх нейкая найшла. Ціт і сваіх ледзь адратаваў. Чума, кажуць, навалілася. Свінні не ядуць, кашляюць, ірвота ў іх паяўляецца, яны зарываюцца ў посціл і здыхаюць. Усіх сваіх свіней Шабуніха вывалакла. А неўзабаве трох коней у яе ўкралі. Гаспадара няма, баяцца няма каго, зладзеі замкі пазбівалі і ўсіх коней павывелі. А што той гаспадар? Тут і гаспадар часам не паможыць. А што унь толку, што ты гаспадар, што ў цябе замкі і завалы ёсцека? I ў цябе ж самога карову ўкралі. Была ў полі – і як праз зямлю правалілася. Хоць і прыкметная дужа была: у яе ж рог збіты і пяць цыцак, але так нідзе і не знайшлі. Я неяк перажыў, а Шабуніха ўпала ў адчай: муж у турме, сама хворая... А Сапло ходзіць ды яшчэ страшыць, пасміхаецца: "Скора мы тваю зямлю, твае харомы беднякам аддадзім. Пажыла ты, цяпер няхай яны пажывуць". Тут Шабуніха і ашалела: ах, каб маю хату ды аддалі гэтай гальцяпе, гультаям гэтым?! Не будзіць такога! Тады яна запалкі ў рукі, дзяцей да сябе, і падпаліла будоўлю. I сама здзецьмі згарэла. Кажуць, што дзеткі вырываліся з агню, але яна не адпусціла іх. Толькі большанькі, мацнейшы крыху, вырваўся і ў акно выскачыў. А чацвёра разам з ёю згарэла. Во азлавалася Шабуніха дык азлавалася. Давялі во такія харламы, такія шрубянкі. Яны каго хочаш давядуць. I яе ж яшчэ, мёртвую, ведаеш, вінавацяць потым: яна, маўляў, знарок падпаліла сваю хату, каб пагарэлі і суседзібеднякі. Яно і праўда, шэсць бядняцкіх гаспадарак ля Шабуневага селішча полымя як языком злізала. Але ж я не думаю, што яна хацела іх папаліць. Свая хата ёй ненавіснаю стала. А на пажары яшчэ адна бяда здарылася. Хоць са спазненнем, але на пажар прыехала пажарная дружына. А ёю кіраваў Марка Плешка. Хоць пра нябожчыкаў дрэннае і не гавораць, але ж гэта быў свістун са свістуноў. Таксама ж селькор, такі ж пісун, як і Шрубянок. "Ваду сюды, ваду туды". Бегаіць і крычыць. А тут і Будай на пажар як знарок з тапаром прыйшоў. А Будай – заможнік, ці, як гэтыя шэльмы лічаць, – кулаччо. Яго гаспадарцы пагражала абрэзка лішняй зямлі. Тады ён хуценька разводзіцца з жонкаю, у іх палучаюцца ўжо дзве гаспадаркі, і ім, замест абрэзкі, патрэбна дарэзка. Вось тут Плешка са Шрубянком і ўзяліся за Будая: "Фіктыўны развод, фіктыўны развод...", "Развод на паперы, развод на паперы..." Беднага Будая ледзь да турмы не давялі. Вось тут, на пажары, ён і задумаў, відаць, адпомсціць сваім крыўдзіцелям. Пакуль Плешка кіраваў: "Помпу сюды, шланг туды", Будай падышоў да яго ззаду і – абухом па галаве. Той яшчэ павярнуўся да яго тварам, а Будай перакруціў тапор і – лязом па твары. I пабег шукаць Харлама. Але не знайшоў – Харлам, хітры змей, уцёк, схаваўся, зашыўся, як мыш, некуды ў шчэлку. А Будая злавілі. Ды ён і сам не ўцякаў, не супраціўляўся. Спакойна абцёр палою ад крыві лязо тапара ды і кажыць: "Шкада, што яшчэ не ўсё зрабіў".
Ну і чаго Будай дабіўся? Цяпер сам кайданамі грыміць, а Шрубянок і сёння парадкі ў Кросніцы наводзіць, рукі ў кішэні ўсунуўшы, свішчыць. А Будай, мусіць, нічога і не дабіваўся – проста цярпець болей не змог, піхума. Крычаць: тэрор, тэрор... Унь Бохан сваіх сабак у сваім двары трымаець не на прывязі – тэрор: "Кулак Бохан хочыць пакусаць беднякоў злымі сабакамі". Смеху варта! А які ж гэта, ці чуеце, тэрор, калі гэта ўсяго толькі абарона. Свістуны, абібокі, гультаі крыўдзяць шчырых гаспадароў, якія ўсё сваё жыццё толькі тое і ведалі, што рабілі, а здачы ім і не думай даваць: дзяржава за іх заступаецца. Божа мой, што гэта толькі і робіцца ў тваім свеце?! Кажуць, што неўзабаве ўсіх гаспадароў агулам у калектыўныя гаспадаркі сілаю заганяць будуць. Як жывёлу ў хлеў. Дык гэта ж, піхума, прыгон будзіць. Гаспадары самі не хочуць ісці ў арцелі з беднякамі, бо ў іх гаспадаркі моцныя, а ў беднякоў нічога няма. А як ім з намі зраўняцца, беднякам? А дужа проста – адно работаць так, як мы. А то рукі ў кішэні і свішчуць. О, латругі, піхума! Божа мой, падкажы, як гэта навучыць гультаёў работаць? А іх, замест таго каб да працы прыбіваць, у Саветы выбіраюць. Ой, насавецяць, абібокі, у тых саветах, ой, насавецяць... Яны ўжо і так абленаваліся, не прывядзі ты Бог. Вунацька летась піянеры палолі бядняцкія палоскі. Чакайце, а чаму піянеры палолі? А яны самі што ў гэты час рабілі? А нічога сабе не рабілі! Гулялі! Рукі ў кішэні і свісталі. Абэйдалы! Латругі! Гультаі! Толькі ўсё зямлі просяць. З той, што ў іх ёсць, не ведаюць, што рабіць, а ім яшчэ дай. Унь і Паласаты просіць. Бядняк! У яго ж толькі шэсць дзесяцін! А што і тую ён спустошыў – нікога не чапаіць. Лекарам зрабіўся. На ваду шэпчыць. За бутэльку нашаптанай вады бутэльку гарэлкі бярэць. А зямля быльнягом, крапівою зарасла. Тады ён такому ж самаму п'яніцу, як і сам, у арэнду яе здаў. I той ёй рады зноў не можыць даць – карову пасець, і ўсё. А Паласаты яшчэ зямлі просіць. I што ты думаеш – яму дадуць! Ён жа бядняк! У цябе адрэжуць, а яму, піхума, дадуць. Данадзеляць малазямельнага! I так ужо наразаць гультаям чужую зямлю ўзяліся, што каморнікаў не хапаіць. Ходзяць у акругу і канькаюць – кожны для сваёй вёскі землямера выпрошваець. А паколькі гаспадароў да ўлады не падпускаюць, дурноты многа робіцца. Ой многа дурноты... Унь у чэрвені курсы для сялян зрабілі. Паздурнелі вы, ці што? Улетку, калі столькі работы, курсы? А зімою што вы рабілі? У карты зіму прайгралі. А цяпер жа і папар нада араць, і да сенакосу рыхтавацца, і будавацца. Лета ўвогуле не для курсаў, а для працы. А яны – курсы... Не, такое могуць прыдумаць толькі тыя, што ніколі на зямлі толкам не рабілі. А то ўзялі раптам усе жорны пасабралі, звезлі пад Шрубянкову хату, пад вугал пазлажылі. А тыя, у каго засталіся, Шрубянок сам апячатаў – ліст паперы на бечаю прыклеіў: не чапаць без мяне, не малоць у жорнах! Чаму? Нашто? Хто прыдумаў? Аказваецца, Яўсцыся Казябава прыдумала. Аказваецца, каб культурнымі быць, бо жорны – гэта, на яе дурную галаву, перажытак мінулага. Толькі ў млын нада везці! А там чарга, сварацца. Ды і так бываіць: прыедзіць гаспадар малоць, а ў млыне дроў няма ні палена. Ён скідаець свае мяхі і едзіць у дровы. Прывязець, тады ўжо яму мелюць. Ды і так бываіць, як намелюць, што хоць адразу ўсё высыпай. "Калі млынару лапатачкі не дасі, то свіннямі паясі". Во дурнота, піхума...
Вунацька Мукасей зняў быў тую пячатку Шрубянкову, парваў паперыну і намалоў сабе. Дык яго, як несазнацельнага элемента петрылі, на чорную дошку павесілі. А яму гэта і не да галавы – Лявон жа чытаць дайжа не ўмеіць. Кажуць во, што і арцелі знарок прыдумалі, каб і хлеб, і жывёлу ў гаспадароў забраць. Што сабе забяруць, а што і гультаям параздадуць. I праўда, бяры колькі хочаш, гаспадара ж у калгаса няма, ніхто не запярэчыць, ніхто не абстаніць. Кажуць, што дзяржава накладзець такія падаткі, што ў сялян і валасоў на галаве не хопіць, каб разлічыцца. Будуць забіраць усё, а сяляне за адны палачкі працаваць будуць. Дзень і ноч. Не, прымус ніколі к дабру не прыводзіў. А вы мне, піхума, такі калгас прыдумайце, каб я, гаспадар, сам туды ісці захацеў, бегма пабег. А яны – трактары, трактары... Трактароў будзіць многа... А што мне твой трактар? Трактар – не конь: і арэць мелка, і зямлю топчыць, і гною не даець. Ён жа як папаездзіць па зямлі, дык і з поля дарогу зробіць. А мне і з канём нядрэнна было і будзіць.
Ой многа дурноты. Ой дурноты многа. Дык раней хоць людзі хавалі гэтую дурноту, саромеліся яе. А цяпер хваляцца ёю, напаказ выстаўляюць. Унь Казяба на ўсю акругу заявіў: "Я, селянін вёскі Кросніца, Хама Казяба,першы выйшаў у свята на бязбожнае спаборніцтва і, узяўшы ў рукі касу, стаў касіць". Ды яшчэ ж на спаборніцтва і гаспадароў заклікае. А навошта гаспадарам на свята касіць? Яны і так справяцца, і будніх дзён ім хопіць. А пра ўсю гэтую лухту нават газета пішыць: Казяба – герой! А як жа – Казяба бязбожнік! Ды што там Казяба! Папы вунацька паздурнелі. Адмаўляюцца ад сваіх прыходаў. Ну няхай ужо поп Белабжэцкі са Смаллян адмовіўся. Яму ўсё роўна: папом быць ці каровам хвасты закручваць. Унь паехаў быў збіраць свой поп-падатак па вёсках, дык так, гіцаль, напіўся, што валёнак па дарозе згубіў і не адчуў гэтага. Нагу адмарозіў, адпілаваць давялося. А які ж з яго поп на адной назе?
А то ж і наш, кросніцкі поп, айцец Раман, таксама расстрыгся. Унь як ён у газеце ад царквы адхрышчваўся: "Усвядоміўшы, што рэлігія перашкаджае сацыялістычнам будаўніцтву, я адмаўляюся ад рэлігійнага дурману, здымаю з сябе сан папа і пачынаю займацца працаю на сельскай гаспадарцы". Піхума! Хаця, калі з другога боку паглядзець, дык што яму рабіць аставалася? Царкву ж з дзяржаваю разлучылі, заступіцца няма каму, храмы ламаюць, алтары выкідаюць, зямлі папам не даюць – усё беднякам, беднякам, а поп жа – чалавек вольнай прафесіі. Хочаш ці не хочаш, а трэба расстрыгацца, піхума... Многія зараз свяшчэннікі адмаўляюцца: "Я канчаткова парваў усялякую сувязь з царквой", "Я адмовіўся ад службы папа", "Рэлігія з'яўляецца вялікай перашкодай". Дзіва дзіўнае – папы ў хлебаробы пайшлі. Уласць з папоў сялян пачала рабіць... А такі ж ужо прыгожы поп быў. Многія дзяўчаты і ў царкву хадзілі толькі, каб на яго паглядзець: Бабы-парадзіхі не праміналі ніводнай службы, каб адно на айца Рамана наглядзецца. Унь і Юстына, як Трахімкам хадзіла, гаварыла бабам: "А я ў царкве ўсё гляджу і гляджу на нашага бацюшку, хачу, каб і маё дзіця было такое ж красівае, як і ён". Мы тут і самаабкладанне на царкву правялі – па тры рублі ад двара аджалелі. Я і сам траячку аддаў. I во на табе – расстрыгся. Ой дурнота, ой дурнота! А ў што ж мы тады верыць будзем, калі не ў Бога? У нешта ж чалавеку верыць нада. I баяцца нечага. А так жа без гэтай веры і боязні распуста пачынаецца. Забіць? Калі ласка! Украсці? Звычайна! Вунацька колькі і коней, і кароў, і свіней у акрузе пакралі.
Кожны дзень, лічы, крадуць. I рабуюць. Ішоў Церах з Кросніцы на кірмаш, каб карову купіць, з лесу выйшлі людзі, сто пяцьдзесят рублёў адабралі – і шлэпай сабе назад. Ці унь як Шчамяля, заможніка з Гулідаўкі, парашылі бандыты. Дазналіся, што ў яго грошы ў хаце ёсць, і за нейкіх трыста рублёў усю сям'ю пастралялі. Батрачка ноччу ўбачыла, што па двары нехта ходзіць. Разбудзіла гаспадара. Той выйшаў. Яны распыталі, хто яшчэ ў хаце ёсцека, а тады абрэз да вуха – і ўсё. I ў хаце ўсіх пастралялі – і дзяцей, і дарослых. А батрачка пад ложак схавалася. Стрэлілі і туды – гаспадар праўду расказаў, хто ёсць у хаце. А тады выцягнулі яе і галавой аб мост: "Усе гатовы". Падпалілі хату і пайшлі. А дзеўка жывая была. Выпаўзла з хаты. Там яшчэ дзіця плакала, жывое таксама асталося, але яна яго не ўзяла з сабою – пабаялася, што і яе даб'юць. Так і згарэла дзіцё. Во што значыць, ні ўва што не верыць – ні ў Бога, ні ў чорта. Разбэсціліся без Бога, распусціліся. Ніякага стрыму на іх няма, ніякага хамута. Байструкоў, піхума, панастругалі, а аліменты плаціць не хочуць. А як прыціснуць, тады яны, як вужакі, круцяцца, а бываець, і жанчыну, і сваё ж дзіця забіваюць, – абы толькі аліменты не плаціць. Душаць абаіх, у калодзеж кідаюць. Унь і Шрубянок, кажуць, задушыў сваю чатырохмесячную дачку, якую ён прыжыў Мар'і Будкевіч. I выкруціўся. Запалохаў Мар'ю, дык тая і змаўчала. Гэта ж страшна! Гэта ж крывапіўцы! Задушыць сваё дзіця, няхай сабе і незаконнае. Вампіры! Магільнікі! Я кацянят не магу ўтапіць, а яны дзяцей душаць.
А унь Аксеня са Стаўроў на ігрышчы абліла Палагею карболаўкай – не падзялілі кавалера! – дык тая і аслепла. Во да чаго мы дажыліся без Бога. Во што вы, адмовіўшыся ад царквы, нарабілі, расстрыгі няшчасныя. I ўсё гэта басота давяла людзей да такога жыцця. Хлеб вязуць прадаваць сяляне – заградзіцельныя атрады ці адбяруць, ці назад вернуць, а як перакупшчыкі едуць, ніхто іх і не пытаець, ніхто іх і не спыняець. А як мяне самога толькі не абзывалі: і кулаччо, і міраед, і эксплататар, і жываглот, і скула... Загналі, піхума, Ціта ў кут, ой загналі. I выйсця ніякага няма. Батракамі папікалі. Скажыце, а хто б вашых батракоў карміў, каб не мы, гаспадары? Хто б ім есці даў? Што, можа, Харлам Шрубянок накарміў бы? Не, ад Сапла вы гэтага не дажджэцеся. Яму і самому няма чаго есці. А вунацька прагнаў я з гаспадаркі батрачку Суконку, бо ленавалася працаваць (ды і год няўдалы выйшаў: лета было халоднае, па ападках – дажджлівае, па ветры – ветранае, а пасля яшчэ і град памалаціў ніву) – дык ніхто яе і не накарміў. Хадзіла, прасілася, а вы, гультаі, ні проста і чулі. Ці вунь як Бохана арыштавалі, яго батрачка, Аўдоцця, галодная і халодная хадзіла, плакала, а вы ёй і дзвярэй не адчынілі, і ў хату не пусцілі. Чаму ж вы, такія вумнікі, не памаглі ім? Дык не, чакаеце, калі Ціт паможыць, калі Ціт накорміць. Бачыце, калі Ціт з Боханам не накормяць, то ніхто і скібкі хлеба не дасць беднякам. Конечне, я чалавек жаласлівы, як вярнулася Суконка, я пакінуў яе ў сябе – няхай есць, не збяднею. I не таму пакінуў, што яна гаспадарцы нада была, а таму, што ёй няма куды дзецца. Але ж колькі мне Харлам у вочы торкаў за тых батракоў. Ой гэты Шрубянок! Папсаваў ён, піхума, мне крыві. Многа папсаваў. Век буду помніць. Не забудуся. А тут яшчэ стаіць і рукамі, дабрадзей, махаіць. Не, Юстына, няма нам куды варочацца. Нацярпеліся мы там, куды ты вярнуцца хочаш. I што крыўдна, чым лепш і больш стараўся працаваць, тым горш было. Дык, а можа, увогуле гэтай уласці не падабаецца, калі чалавек добра працуець? Можа, ёй якраз не трэба, каб людзі працавалі? Дык а што гэта тады за ўласць такая, калі яна адных гультаёў плодзіць? Які ж тады мёд будзіць, калі ў вуллі адны трутні астануцца? А ў нашым вуллі дужа ж ужо многа трутняў сабралася. I ўсіх іх аберагаюць. Унь Казябу і Шрубянка нават на курорт пасылалі. У Лівадзію актывісты ездзілі. Пераработаліся, піхума. Стаміліся, спрацаваліся, абібокі, ручкі-ножкі навярэдзілі. Не, гаспадара яны не пашлюць, а во такога гарлапана і са сметніка дастануць, абчысцюць, абмыюць і ў царскі палац завязуць: пажыві, Харлам, у ахвотку, адпачні. Раней цар у беласнежнай ванне мыўся, а цяпер Казяба там свае мошчы палошчыць. Раней цар па царскай дарожцы, пасыпанай пясочкам, хадзіў, а цяпер Шрубянок са сваёй тростачкай топчыць яе. О шолудзі магучыя, піхума. О гультаі і абібокі! Хто іх так шануець? I навошта? Лянуешся працаваць – табе ўсе дапамагаюць. Працуеш як вол – усім не падабаецца, усё тое, што ты зрабіў, адабраць хочуць. Ды са злосцю кідаюцца на тваё. Як ваўкі з зубоў дастаюць, у рот сваімі лапамі лезуць. А зайздросцяць – не давядзі ты Бог! Вунацька як выцягнулі ў мяне ваўкі чатырох падсвінкаў і свінню-матку з хлява – ну і што, што хлеў харошы быў, што запораў многа: запоры не для ваўкоў – падкапаліся яны пад сцяну і выцягнулі, – дык Шрубянок з Казябам цэлы тыдзень ад радасці самагонку пілі: "Нарэшце і ваўкі зразумелі, каго раскулачваць нада". I мне нідзе пажаліцца не давалі: "Ты ж багаты". А хто мне тое багацце даў? Можа, ты, Сапло? Ці, можа, Казяба на талерачцы прынёс? Чакай, піхума, Казябы табе прынясуць. Адабраць-то яны адбяруць, на гэта яны спяцы, а во прынесці...
Не, на такую работу ў іх рукі ў тым месцы, адкуль пахніць. Во так яно, Ціт, і палучаецца. Хочыць чалавек нешта добрае, карыснае зрабіць, яму не даюць. А як толькі што дрэннае замысліў, – калі ласка, рабі: не толькі мяшаць не будуць, а яшчэ з радасцю і памогуць. Усе на помач прыбягуць. Гэта ўсё таму, што злыя людзі адзін на аднаго сталі – здаецца б, як сабакі, перакусаліся... Дзіўная нейкая ўласць у нас. Спачатку яна абнадзейваець, памагаець гаспадару. Кажыць: "Будуй, Ціт, сабе добры дом і жыві ў ім, як чалавек". Крэдыт дала, лесу выпісала. А як пабудаваўся – кажыць: "Ты, Ціт, кулак. Аддавай, багатыр, нам свой дом, мы ў ім клуб зробім". Дык а чаму ж вы адразу клуб не будавалі? Чакалі, калі Ціт вам пабудуець? Вумнікі, піхума! Ці во зноў жа з гэтай зямлёю. То яе даюць, то яе адбіраюць. Унь прыехаў аграном з акругі. Начаваў у мяне. Я яму чарку, канечне, паставіў. Закусіць даў. Праўда, і за гэтага агранома мне дасталося. "Ага, – крычала Яўсцыся, – і аграномы ўжо толькі да кулакоў ездзяць. I начуюць у іх. А беднякам і не паказваюцца. З беднякамі ім і гаварыць не хочацца, бо ў тых няма нічога. А Ворашні і самагонкі паднясуць, і яечню сасмажаць. Канечне, чаму ж ім і не памагчы".
Ай, не звяртай на іх, Ціт, увагі – няхай плявузгаюць, злыдні. Дык вось гэты аграном мне тады і будзіць гаварыць: "Баішся, дзядзька, што абрэзку зробім, што раскулачым?" – "А чаго мне баяцца, я ж не кулак". – "А хто ж ты тады, ласкавы пане? У цябе ж сорак дзве дзесяціны!" – "Я проста гаспадар". – "Э не, дзядзька, не дуры, ты кулак". – "О, так вы хутка ўсіх гаспадароў кулакамі аббрэшаце. А кулаком жа, газета пісала, лічыцца не той, у каго ёсць зямля, многа жывёлы, а той, хто скарыстоўваець непрацоўныя даходы. А я ж са свайго мазаля жыву". – "Не выдумляй, дзядзька, абы-чаго. Усё роўна абрэжуць. Такі зараз час. А калі хочаш, каб цябе не чапалі, зрабі на сваіх дзесяцінах культурную гаспадарку. Купі сельскагаспадарчыя машыны і прылады, разбі сваю зямлю на шматполле, і тады яна будзіць лічыцца культурнаю, а сам ты станеш селянінам-культурнікам". Паслухаўся яго, чорта лысага. Купіў, усё купіў, што ён раіў. Купіў малатарню, каранярэзку, канюшынацёрку, купіў завадскога жарабка племяннога – таго, што зараз расстрыга-айцец Раман забраў. На шматполле зямлю, як гэта мне ні цяжка было, разбіў. Разбіў, піхума. Травою, дурань, поле засеяў. I сяджу, радуюся – цяпер жа мяне не зачэпяць, у мяне ж культурная гаспадарка. Зачапілі, піхума, абрэзалі, хоць кажуць, што сельсавет не маець права адбіраць зямлю, што гэта толькі суд можыць. Абрэзалі! Дваццаць дзесяцін мне пакінулі, а астатняе на пяцёх гультаёў падзялілі. Казябу далі і другім такім Казябам парасторкалі маю зямлю. А яны ж яе ўсё роўна спустошаць, паганцы. Сапсуюць, запусцяць. Яна радзіць у іх перастаніць. Абразаюць, паскуднікі, і яшчэ здзекуюцца. Унь і каморнік таксама: "Падрыхтуй мне слупкі, колікі". Што? Ён мяне абіраіць, рэжыць па жывому, а я яму яшчэ колікі рыхтаваць буду?! А каб ты адубеў! Ніколі! "Табе нада, смаркач, ты і рыхтуй, а я вам не парабак, я гаспадар, і тваімі колікамі займацца мне няма часу". А трэба было турнуць яго з аселішча... Нахабнічаюць, здзекуюцца, піхума. I цярпі. А вунацька Бохан дык і з даўбнёю пайшоў на каморнікаў. Бохан – не я: не сцярпеў. А я доўга цярпеў. I што ні рабіў – ніхто і слухаць не хочыць. У Дом селяніна пісаў, кажуць: "Звярніцеся ў РВК". У выканкоме быў, у райземе таксама, у міліцыю заходзіў, да акругі дапяў... "Усё правільна, – кажуць. – Не хадзі болей і не дуры нам галавы: ніхто табе не паможыць. Ты – кулак". I ўсё тут. Ты кулак – значыць, вінаваты. Значыць, ніхто з табою і не пагаворыць, як з чалавекам. Быццам пракляцце якое. А самі яны – хто? Можа, святыя? Ого, дай, Божа, здароўя такім святым ці, можа, адбяры крыху. Унь сам райзем вазьмі. Як кажуць, і п'ець, і курыць. На яго ўжо колькі ні пісалі, а яму хоць бы што. Ты пана клянеш, а ён ад гэтага тлусцеіць, у яго ад гэтага пуза расцець. "А я, – кажыць, – піў і буду піць, быў Шарпілам і буду ім!" I што ты з ім здзелаеш, калі і ён са свістуноў. А начальнік міліцыі дужа любіць у ачко гуляць. Як выйграе – усё добра, грошы сабе забіраіць. А як толькі прайграў, адразу, кажуць, за наган хапаецца: "Не чапай, такую тваю разгэтакую, мае грошы – прыстралю". I ніхто яму па мордзе не дасць. I чысткі ён ніякай не баіцца. Вот жа як яно, Ціт, палучаецца: бацька ў яго гарадавым быў, а сын – парцеец. I ён ні ў чым не вінаваты. А ты вінаваты ва ўсім. Хоць і твой бацька, і твае дзяды-прадзеды заўсёды зямельку аралі, сеялі на ёй. У міліцыі, суччы сын, ваўчанё дзяржыць, злоўленае больш года назад, і ніхто яму дайжа слова не скажыць. Для пацехі жывёліну трымаець. Але ж воўк ёсць воўк: то курыцу задушыць, то парася, а нядаўна нават вялікую свінню хацеў залупіць, але, на шчасце, яна ўцякла. Ды і людзі баяцца ў міліцыю заходзіць – там жа воўк жывець. Звярынец нейкі, а не міліцыя! А яму што – сам уласць: што хачу, тое і раблю.
Ды што начальнік міліцыі! Віцінар і той хвост кандзібоберам дзяржыць, пана з сябе выдумаў. Захварэў унь у Захаркі конь, пазычыў ён кабылу ў Саўкі і паспяшаўся па віцінара. А той адмовіўся на санях ехаць. Кажыць: "А ты прыедзь па мяне ў вазку". А сам жа пень пнём. Ні бэ ні мэ ні кукарэку. Унь як мой конь захварэў на паляруш – скрыпяць заднія ногі, ён іх не паднімаець, а цягніць па зямлі, дык гэты конскі доктар прыехаў у Кросніцу, а што рабіць, піхума, не знаіць. А ён ужо, ці бачылі вы, пан! А якога з сябе начальніка ляснік корчыць! Слыш ходзіць як ураднік. Прыйшоў неяк да мяне і кажыць: "Слыш, я не хачу шукаць у цябе самарубу, хоць і ведаю, што каб пашукаў, то знайшоў бы". Прыйшлося гарэлкі яму паставіць. Дык ён напіўся, а тады выпаўз з мае хаты і давай страляць са свае дубальтоўкі. Убачыў на страсе ў Бубчонка курыцу і па ёй бабахнуў. У курыцу, канечне, не папаў, тая зляцела, але вось клочча ад пыжа звалілася на страху і падпаліла хлеў. Пакуль агледзеліся, то і хлеў, і хата Бубчонкавы згарэлі. I хто вы думаеце вінаваты? Ляснік? Дзе вы гэта бачылі! Ціт, піхума, вінаваты. Ціт! Ён жа напаіў лесніка. А што я сілаю яму ў горла тую гарэлку ліў? Сам жа жлукціў. А вінаваты я, бо кулак! I хацеў спаліць хату бедняка. Во як. Адзін толькі разумны чалавек быў у нас – старшыня сельсавета ранейшы. Той заўсёды казаў: "Вы, Ціт Ляксандравіч, не кулак. Вы гаспадар". Бывала, сустрэніць, пагамоніць, пра гаспадарку распытаецца. Разумны быў чалавек, несправядлівасці не любіў. Піянераў і камсамольцаў шпіёнамі зваў. За тое, што на бацькоў сваіх даносяць. I што вы думаеце – з'елі! Разумныя людзі Казябам не нада. А цяпер вунацька паставілі дурня Сымона Поклада – і радыя-радыя, як усё роўна царкву абярнулі. I Сапло адразу ж да Поклада прыліп – як смоўж. А той п'яніца. На сваім вяселлі напіўся – самагон насілі цэбрамі, – што чуць адратавалі. З рота гарэлка сінім агнём выходзіла. Мужчыны ў рот нават яму лілі, каб аджывіць. Прыйшоў у сельсавет і адразу дваццаць коп гонты ўкраў. Не бойся, Поклад дурань для іншых, толькі не для сябе. Ён сапраўдных кулакоў ад абрэзкі ўтойваў – за гарэлку, канечне. А заадно і мяне Поклад са Шрубянком есці ўзяліся. З двух бакоў. За калашынне, бывала, як схопяць – толькі гыр-гыр-гыр! Як сабакі тыя, піхума. Дачуўся я, што сялянам, у каго сын у войску, ці то падатак змяншаюць, ці то батракоў дазваляюць трымаць. Я і напісаў заяву. I праўда, адгукнуліся – зменшылі мне падатак. Як дазналіся пра гэта Поклад са Шрубянком, як падключылі Казябу з Яўсцысяй, як пачалі ва ўсе бакі пісаць: "Ворашань кулак. Ён батракоў дзяржыць, а яму падатак змяншаюць". Як паднялі гвалт – аж на тым баку зямлі, мусіць, чуваць было. Адмянілі ранейшае сваё рашэнне, прыслалі мне пісульку: "Кулацкая гаспадарка не вызваляецца ад індывідуальнага абкладання па той прычыне, што сын папаў у Чырвоную Армію. Калі будзе высветлена, што ён – сын кулака, яго выключаць з арміі". I праўда, Ягорка неўзабаве вярнуўся дадому – вытурылі, піхума, з арміі. Дзякуй табе, Шрубянок, за гэту абразу – за ўсе гэтыя абразы я табе і з Сібіры, памятай, смоўж, помсціць буду. Не дарую я табе, Харлам, нічога. Запомні гэта добра. I таго не забудуся, як вы, галадранцы, з Любкі маёй здзекаваліся. Усіх дзяўчатак, дачок гэтых абібокаў, на рабфакі пасылаюць. А мая Любка папрасілася – адмовілі: ты сюды і не суйся, ты кулацкая дачка. I нават у яселькі нашых дзетак не бяруць – кулацкае адроддзе!.. Для добрых хлопцаў мянушкі нейкія дурныя прыдумляюць, абзываюць іх: "Камсамольцы-падкулачнікі". Што і да чаго? Адным словам, гальцяпа... Балбесы. Божа, дык што ж гэта за пракляцце такое нада мною вісіць, што за кляймо нязводнае – кулак. Няўжо не толькі мне, але і дзецям маім, унукам маім, усё сваё жыццё з гэтым кляймом жыць?! А я і сам хацеў, каб Любка з'ехала куды з Кросніцы. Пасля тагояк з яе паздзекаваліся, зняславілі ў Целяшове. I зноў жа гэтыя гультаевічы, піхума. Як бацькі работаць не ўмеюць, так і дзяцей сваіх не прывучылі. Адна дурнота ў іх наўме. Я даўно казаў сваёй, чаго ты да гэтай Мархвы прыліпла, чаго ты з ёй, камсамолкай, дружыш. Яе ж і бацькі век з людзьмі не ўмелі ладзіць, ніколі чужою радасцю не парадаваліся. I дачка такая ж. Дык жа не, усё роўна дружыць. I тая ў Кросніцу як не кожан дзень прыбягаець, і мая да яе бегаець. Во пайшла на Каляды ў Целяшова і займела сабе спагуду. На ўсё жыццё займела. Казаў жа, не хадзі. Пайшла. Пайшла, няслушніца. I вярнулася – зняслаўленая. Пасля ігрышча Мархва начаваць да сябе Любку папрасіла – бацькі калядуюць недзе ў другой вёсцы, а ёй страшна адной. А тая, дурніца, і згадзілася. Двое хлопцаў правялі іх да хаты, у хату зайшлі. А тады Мархва недзе прапала. А тыя амбалы да яе прыставаць. Любка ў мяне дзеўка ёмкая, спрытная, уся па мне – у крыўду сябе дужа лёгка не дасць – адбілася, выгнала гэта дураччо, а сама зашчапілася. Тады пачаў грукацца ў дзверы, прасіцца і лямантаваць малодшы Мархвін брат – аказваецца, яна асталася не адна, а з гэтым саплюганам. Ну як ты яго не пусціш? Гаспадар жа. Пусціла, адшчапіла. А той нешта ходзіць па хаце, міскамі грыміць, чыгункі соўгаець – ці то вячэраць збіраецца, ці то жджэць каго. А потым лямпу, шкарадзь саплівая, як бы незнарок, патушыў. Тады ў хату і тыя хлопцы ўбеглі, якіх Любка перад гэтым выгнала, – яны, аказваецца, у сенцах стаялі. Любка кажыць, што не толькі тыя двое, а яшчэбольш паршыўцаў набілася ў хату. Учатырох ці ўпяцёх насільнічалі. Ды яшчэ і той саплівы піянер памагаў. Галота! Гальцяпа! О каб я тады ведаў, каб на той час аказаўся ў Целяшове. Паадсякаў бы ўсім неданоскам галовы. Няхай бы потым судзілі, няхай бы і самога расстралялі. Такі здзек таксама цярпець няможна. Любка гаворыць, што ў той кампаніі і Казябаў камсамолец быў. Во каму галаву б расшчапіць не зашкодзіла. Першаму! А бацька, кажуць, дачуўся пра гэта, ды яшчэ, няўдаліца, і пацяшаецца: "А што тут такога? Ну, залупілі спадніцу на дзеўцы, ну і што? Хіба-та на ёй першай? А калі няславы баіцца, то няхай выходзіць за майго Ярмолу замуж. Ён не пагрэбуець, возьміць – не паглядзіць, што сапсаваная". У-у, мярзотнік, у-у, недарэка! "Возьміць"... "Не пагрэбуець"... Нада нам тваё "возьмець". Таксама мне сват знайшоўся. Гарчыцы жывой ніколі не бачыў, не ведаіць, што гэта такое. Унь на Покладавым вяселлі глядзеў-глядзеў на яе, а тады і кажыць: "Усе я стравы перапробаваў, а гэтай – не". Тады Слыш зачэрпнуў яму поўную лыжку гарчыцы і даець: "На, папробуй". Ён цэлую лыжку і злізаў. Доўга маўчаў. I не дыхаў. Слёзы коцяцца, а ён не дыхаіць. Калі адышоў крыху, пакруціў галавою, а тады і кажыць: "Во, бляха, каб знаў, хто такой яды дурной прынёс, яй жа богу б, галаву адарваў". Во прыдурак, піхума, во ёлупень. Нада мне такі "сват". I такая "свацця". I падумаць дайжа не магу, каб Яўсцыся, гэтая лахудра, з маімі ўнукамі гуляла... Не, не нада мне, гультаі, ваша вазьменне! Мая Любка нідзе не прападзець. I зняслаўленая. Яна ж, кажу, па мне – рабацяшчая. Хаця і праўда, тут ёй не жыць было – кожны б смаркач пальцам торкаў. Я ўжо думаў яе за Гомель пасылаць да сястры Юстынінай – там бы прыжылася, ніхто б там не знаў пра яе спагуду, замуж бы выйшла, дзяцей нараджала б, і жыла б сабе, як усе, – а тут раптам гэтая во Сібір падвярнулася. Не, Юстына, назад, да гэтых вурдалакаў, да Сапла і Поклада, да Казябы і Яўсцысі, нам дарогі няма. Нам трэба ехаць толькі наперад... Загналі нас з табою, Юстына, у кут, і дарога наша адсюль, з Кросніцы, толькі ў Сібір.
– Тр-р-р! – раптам пачулася зусім блізка – як не над самым вухам. Коні спыніліся – і сустрэчны, на якога нехта так патрабавальна і гучна крыкнуў, і яго, Цітаў, а правільней, Лявона Мукасея конь, які да гэтага спакойна сабе ішоў ціха, і якога Ціт, задумаўшыся, патануўшы ў сваіх клопатах, нават не трывожыў – ні лейцамі, ні пугай.
Зараз снег ззяў яшчэ болей – за гэты час хмары разышліся, і на блакітным, амаль вясеннім небе з'явілася сонца. Сняжынкі іскрыліся, і на белай чыстай прасторы аснежаных палёў самі сабой успыхвалі яркія, як асколкі шкла, іскры, яны непрыемна халадзілі вочы, балюча калоліся.
– Што гэта ты, Ціт, аглух, ці што? Крычу-крычу, каб дарогу даў, а ён і не чуіць. Мяне з палазні спіхнуў, уцэла ехаць змусіў.
– Дык а хто ж каму дарогу ўступаць вінен? Ты ж парожні едзеш, ты і ўступай, – Ціт, падняўшы вочы, крыху атросшыся ад сваіх цяжкіх думак, пазнаў Гаўрылу Рыжанькага з Дзяднёў, што ў повен рост стаяў, як на парадзе, у санях. – А дзе ж ты свой груз падзеў, што парожні рыпіш?
– А там, мусіць, куды і ты свой вязеш. На станцыі.
– А чаму ты адзін? Хіба на адны сані можна ўсё забраць?
– Канечне, не. Мужчыны разгрузіліся раней, раней дадому паехалі. Ты хіба іх не сустрэў.
– Не, не сустрэў, – адказаў Ворашань, але сам усумніўся: а можа, яны і праехалі, пакуль ён сядзеў, задумаўшыся.
– А куды ты, Ціт, сам далёка сабраўся? – спытаўся Рыжанькі.
– У Сібір, Гаўрыла, у Сібір.
– А што ты там, у тым Сібіры, забыўся? Ты думаеш, там золата лапатаю грэсці будзеш? Дудкі! I там работаць нада.
– Мяне работай не спужаеш. Абы добрыя людзі былі.
– А тут што, дрэнныя? I тут добрыя. А ты думаеш, там дрэнных няма? Усякія людзі і тут, і там ёсцека. Свет, Ворашань, такі.
– Гэтыя ўжо мне плеш, Гаўрыла, пераелі, а тых я яшчэ не знаю.
– Пазнаёмішся. I на станцыі нават. Я ж туды во толькі што Дамарада завёз.
– З Дамарадам мне знаёміцца не нада. З Ігнатам мы яшчэ, як маладымі былі, за аднымі дзеўкамі бегалі. Харошыя Дамарады людзі. А што, і яны перасяляюцца?
– Ага. Можа, вы якраз да аднаго пня і едзеце. Харошыя людзі, кажаш? А харошым людзям жа заўсёды не вязло. Гэта ў нягоднікаў усё чыста, лёгка і гладка палучаецца. А добрым мучыцца наканавана. Яшчэ людзі і да той Сібіры не даехалі, а ўжо намучыліся, не давядзі ты бог. I ўсё гэтыя бюракраты няшчасныя, каб на іх пярун. У райвыканкоме Ігнату выпісалі дакументы на льготны праезд да станцыі Карталы. Ну Ігнат забраў свае рэчы, падрадзіў коней, згрузіў свае рэчы на сані і прыехаў во на станцыю. За сорак вёрст! А тут і пачалося. Начальнік станцыі доўга глядзеў на Ігнатавы дакументы, круціў іх і так і гэтак, пераварочваў і чытаў, а пасля аддаў зноў Ігнату: "Яны несапраўдныя". – "Як гэта несапраўдныя – мне ж іх у райвыканкоме далі". – "Я не знаю, дзе табе іх далі, але яны несапраўдныя. Я гэта добра ведаю". – "А чаму несапраўдныя?" – "Таму што ў маім даведніку няма такой станцыі". – "Як гэта няма? Дык я ж толькі што там быў, зямлю на сябе запісаў, а вы кажаце, што няма". – "Не дуры мне галавы. Табе можна ехаць толькі да станцыі Гранук". – "Ну дык дайце мне тады білеты хоць да таго Гранука". – "Не магу, бо дакументы твае выпісаны да Карталоў". – "Дык а што ж мне цяпер рабіць?" – "А што хочаш. Гэта ўжо не мой клопат".
– Дык а што, Ігнат ужо быў там, ездзіў у Сібір раней?
– А як жа, з'ездзіў. На Урал з'ездзіў. I нават зямлю на сябе запісаў. Э не, Дамарад проста так тпруці не паедзіць. I тут ён думаў, ужо ніякіх клопатаў не будзіць. Ажно загвоздка палучылася. Пагаварылі яны, пагаварылі з жонкаю: што рабіць?
Назад рэчы з намі адпраўляць у Дзядні ці тут выгружаць. Думалі, думалі і рашылі, што лепей іх згрузіць тут, на станцыі – на снег і мароз, – чым ехаць дамоў, разгружаць, затым прасіць коней, зноў грузіць і зноў везці сюды. Так і вывалілі ўсё на снег. Ігнат у раён паехаў – праўду шукаць, – а жонка з дзецьмі за рэчамі назірае і ў пачакальні грэецца, ну а я дадому парыпеў. Няхай ім, добрым людзям, шанцуець. Дарога ж яшчэ – уга! – якая далёкая. А ў дарозе ўсялякае бываіць. Там, кажуць, і забіваюць, а часцей – толькі грошы забіраюць, а саміх адпускаюць. У перасяленцаў жа грошай многа. Усю гаспадарку, лічы, вязець у кашальку: і хату, і каня, і карову – усё з сабою...
Рыжанькі, можа, яшчэ б доўга гаварыў, але конь, якому надакучыла стаяць па пуза ў снезе – аб'язджаючы Ворашня, Гаўрыла загнаў яго ў круты сумёт, – сам скрануў сані і паціху, выбіраючыся са снегу, кіруючы на дарогу, пайшоў наперад. Але за першымі санямі ўжо стаялі, пад'ехаўшы, і другія, і трэція – усе, хто сядзеў на іх, моўчкі слухалі, пра што гавораць Ціт з Гаўрылам – і каню зноў даводзілася адварочваць ад дарогі, у самы глыбокі снег, каб аб'ехаць гэты абоз, што стаяў на палазні. Ужо калі конь, абмінуўшы сані, выбраўся на цвёрды снег дарогі, Рыжанькі павярнуўся і спытаўся:
– А ў якую ты вобласць едзеш?
– У Канскую акругу, Гаўрыла, хачу.
– А дакументы ў цябе ёсць?
– Ёсцека, ёсцека дакументы.
– Ну тады шчаслівай дарогі! Калі добра будзіць – напішы. Можа, і я пасля да цябе прытарабаню. Нечакана, раптоўна выкулілася з саней Юстына – перад гэтым яна абачліва ссадзіла з каленяў сына – і, грузнучы ў глыбокім снезе, раскаўзаным Гаўрылавым канём, пабегла ўслед за санямі Рыжанькага. Ціт таксама злез з саней і, абыходзячы іх з другога боку, моўчкі пайшоў жонцы наперарэз. Ён не спяшаўся – ведаў, што па такім снезе дужа не ўцячэш. Перастрэў жонку, без адзінага слова павярнуў яе зноў да сваіх саней – Юстына хоць і ўпіралася, але ўсё ж ішла. Зноў пасадзіў яе, зноў даў на рукі Трахімку і сеў сам. Шмаргануў лейцамі, і конь, які таксама крыху застояўся, ахвотна, паслухмяна пайшоў па дарозе, асабліва, праўда, не разганяючыся. Ды і Ціт не падганяў яго, нават і не браў у рукі пугі – няхай сабе ідзе, як яму хочацца: ладную палову дарогі яны праехалі ўжо, а да вечара яшчэ далёка, паспеюць з козамі на торг. Сустрэча з Рыжанькім таксама расхвалявала і Ціта. Ворашань паклаў на сена лейцы, памацаў рукою кішэнь, знарок прышытую да нацельнай сарочкі, – каб было куды хаваць у небяспечнай дарозе грошы, – яна была тоўстая і без прывычкі крыху замінала (а што ж, у Сібіры ўсё давядзецца купляць, і таму грошы там ой як будуць патрэбны), дастаў з-за пазухі паперы, загорнутыя ў хусцінку – усе гэтыя дазволы на перасяленне і іншыя даведкі, – разгортваць не стаў, ведаючы, што ў яго ўсё ў парадку, і зноў паклаў іх туды, дзе ўзяў. Не, у яго з усімі гэтымі паперамі парадак, ён, здаецца, усё прадугледзеў, не тое што Ігнат. Але ж і Ігнату, мусіць, здавалася, што ў яго ўсё як і трэба, а прыехаў, бач, на станцыю, а там і пачалося – і гэта, піхума, не так, і тое не гэтак.
Дамарад нават, бачыш, з'ездзіў туды, у Сібір, запісаў на сябе зямлю. Гэта ж не тое што ён сам, як з завязанымі вачамі, едзіць: нідзе не быў, нічога не ведаіць. Праўда, пра Урал, куды Ігнат пераязджаець, ён і сам чытаў у газетах. Нават выразаў тыя заметкі, з сабою вязець. Там дзве акругі адкрылі для перасялення – Троіцкую і Ірбіцкую. У адной з іх ён ніколі б не згадзіўся жыць. Там і снегу, і дажджоў мала, рэчак амаль няма. Толькі Урал ды яшчэ нейкая дзіўная – не выгаварыць – Йу. Абедзве, пішуць, уброд перайсці можна ў любым месцы. Меншыя рэчачкі ўсе перасыхаюць, вада ўлетку толькі ў вірах астаецца. Станіцы вялікія – па пяцьсот двароў. I паселішчы рэдкія. Людзі адно з рыбалоўства і палявання жывуць. А во ў Ірбіцкай вобласці, здаецца, яму б ужо і спадабалася. Там участкі наразаюць у лясістай зоне. Рэчак многа. Клімат, праўда, суровы – зіма доўгая, марозная, халодная, лета спякотнае... Але так жа, здаецца, па ўсёй Сібіры. У жніўні ўжо замаразкі. Глеба бедная, але ж буйны спелы лес усюды. У лясах густая трава – па пояс чалавеку. Гатовых, лёгкіх для распрацоўкі плошчаў няма, і самае цяжкае для перасяленца – высячы тайгу, расчысціць зямлю пад ворыва і пакосы. Цяжка будзіць і Дамараду. Але ж Ігнат гаспадар сапраўдны, а гаспадару нічога не страшна – работа такім не ў навіну. Толькі, бачыш, і яму, піхума, дапяклі, і ён ужо цярпець не змог, калі ў Сібір выбраўся. У яго ж зямлі болей было, чым у мяне. Намнога болей. Нават маёнтак свой меў. Спачатку адабралі ўсё, калектыўную гаспадарку на яго зямлі зрабілі, а пасля, здаецца, у дваццаць трэцім годзе зноў вярнулі ўсё Ігнату і нейкую нават ахоўную грамату яму сам Наркамзем даў – маўляў, яго гаспадарка мае даследча-паказальнае значэнне, нават навуковае, а сам Ігнат лічыцца не селянінам, а вучоным-даследчыкам. Праўда, у апошні час Дамарад больш увагі звяртаў на развядзенне міртаў і пальмаў у сваіх аранжарэях, чым на садоўніцтва, – а што, за міртамі і пальмамі да яго яўрэі з усёй акругі прыязджалі, добра плацілі пад час сваіх святаў, дык ён і займаўся імі. Канечне, мірты і пальмы даход вялікі Ігнату давалі. А што з тых яблыкаў наедку? Усё роўна пагніюць ці скаціне скорміш. Потым, праўда, пачалі і да Ігната чапляцца – і ахоўная грамата ўжо не памагала. То ён беднякоў скарыстоўваець толькі за хлеб, за расаду, за саджанцы, то ён увогуле эксплуататар, крывапійца, жываглот. А пасля і яго, піхума, як усіх гаспадароў, абрэзалі, пакінулі яму той зямлі столькі, колькі і гультаям. Во ён і абразіўся, во і навастрыў лыжы на Сібір. Божа, каму гэта нада, каб селянін, які хочыць работаць на сваёй зямлі і жыць, як чалавек, так мучыўся, пакутаваў і гараваў?! А што ў той Сібіры чакаець іх? Ігнат жа во хоць з'ездзіў туды, мусіць, знаець, што і як. А ён жа дык саўсім уцёмную едзіць. Нічога не знаіць, нічога не ведаіць. Нідзе не быў, нічога не відзіў. Сабраўся, прадаўся і паехаў. Смелы ты чалавек, Ціт. А чаму смелы? Рукі ў мяне ёсць, работаць я ўмею, ленавацца там не будзіць калі. Не бойся, піхума, будзем жыць, Ціт, і там, у Сібіры. Хоць пасля сустрэчы з Гаўрылам Рыжанькім, які расказаў пра Ігнатавы няшчасці, яму нібыта зрабілася крыху халадней і неяк ужо зябчэй зараз думалася пра Сібір, а станцыі, куды яны ехалі, Ціт нават і пабойваўся: раптам і ў яго паперах начальнікі знойдуць нейкія хібы, і яму, як і Ігнату, давядзецца мітусіцца і шукаць выйсця? Ды хіба толькі адной станцыі ён баяўся? А дарога? Ворашань баяўся і дарогі. Ён жа унь колькі грошай вязець з сабою. Раней і не бачыў столькі. А тут – цэлы жмут. Украдзі іх толькі – і ён самы бедны чалавек у свеце. Ды не, не самы бедны: ён будзіць проста ніхто. Яму тады астанецца адно: шукаць які-небудзь моцны кедравы сук і чапляць на яго вяроўку... I Юстыне, і дзецям таксама. А колькі, ён чуў, абкрадаюць перасяленцаў. Грошы забіраюць, а дакументы, а білеты на праезд, піхума, кідаюць у спецыяльныя скрыначкі. А іх, кажуць, там па ўсёй Сібіры на кожнай станцыі вывешваюць. А калі вывешваюць многа, значыць, і крадуць многа. А дзе ты іх, тых злодзеяў, у той Сібіры паловіш! Шукай ветру ў полі, а злодзея ў тайзе! А многа гаспадароў пераязджаюць, родную зямельку навек пакідаюць, ой многа. У наркамземах парог абіваюць, пісьмы пішуць, дазвол на перасяленне выпрошваюць. А куды едуць? А навошта? Гэта ж нада, піхума, так давесці чалавека, каб яму родная зямліца такою нялюбаю стала. Чытаў я ў газеце, што кожны год з Беларусі ў Сібір будзіць выязджаць каля дзесяці тысяч чалавек. Не, гэта, канечне, гаспадары едуць. Тыя, хто на свае сілы спадзяецца, хто работаць умеець. Не, казябы ды шрубянкі, канечне, туды не паедуць. Казябам і покладам там няма чаго рабіць. А ўся-го, пісалі, задумана ў Сібір перасяліць больш за паўмільёна беларусаў. Пачакай, а хто ж тады тут астанецца? Дык жа ўсе, хто ўмеець з зямлёю гаварыць, павыедуць. А хто ж у нашых Кросніцах астанецца? Адны гэтыя свістуны, адны гэтыя гультаі, адны гэтыя лежабокі? Дык па іх жа, піхума, неўзабаве ўся зямля крапівою і быльнягом зарасцець. А табе, Ціт, якое дзела да таго, зарасцець яна ці не зарасцець? Ты паехаў, і з табою ўсё паехала, і зараз тваё ўжо дзела маленькае. Яны астануцца, яны няхай і думаюць, што ім са сваім полем рабіць. Не, Ціт, няма ўжо табе як вяртацца назад. Сцябай во каня ды і думай, каб і на станцыі, і ў дарозе ў цябе ўсё было добра. Ды і ў самой Сібіры таксама. Ты ж едзеш не на гатовае. Табе і там адразу шукаць давядзецца, дзе сваю галаву прысланіць. Там, кажуць, ужо хадакі ўсю зямлю лепшую разабралі, на сябе пазапісалі. Адна тайга засталася. I то горшая. Бліжэйшыя да дарог і землі і тайга ўжо занятыя. Засталіся найбольш цяжкія для засялення ўчасткі. Недзе ў паўночнай тайзе. Таму і пазыку тым, хто едзіць на гэтыя ўчасткі, большую даюць – да чатырохсот на душу плоцяць. Нічога, Ціт, не бойся. Рукі ў цябе ёсць, тапор знойдзецца, а астатняе па часе прыкладзецца. Усё будзіць! Ты ж ведаў, калі толькі збіраўся ехаць, што расчыстка тайгі – работа, канечне ж, нялёгкая. Але ж ты, піхума, кедраў і лісцвеніц тых не баішся. Канечне, трэба было папярэдне самому з'ездзіць, усё нагледзець, зямлю на сябе запісаць. Тым болей што гэта абышлося б не так і дорага. Дзяржава ж даець хадакам ільготны праезд – за трэць платы можна катацца па Сібіры ў вагоне трэцяга класа. Мулка, але нічога, седаўку б дужа не намуляў. Затое б сам усё паглядзеў, рукамі памацаў. Зямлю ж папярэдне трэба было б вывучыць, каб пасля, распрадаўшыся, не вяртацца на бацькаўшчыну. Паехаў бы, пабываў бы ў канторах загадчыкаў, якія размяркоўваюць перасяленцаў. Яны б расказалі пра вольныя ўчасткі, ці ёсць на іх рэчка, ці ёсць лес, як туды ісці ці ехаць, дзе ўзяць правадніка. Ды і там, ужо на месцы, сам бы на свае вочы пабачыў зямлю, з людзьмі б пагаварыў. Мясцовых бы аграномаў распытаў пра ўмовы, з перасяленцамі, якія раней прыехалі, словам бы другім перакінуўся. Пра цэны б даведаўся, што трэба браць з сабою, а што можна купіць і на месцы, знаў бы, залічыў бы зямлю за сабою, а тады б і паехаў дамоў – рыхтавацца да перасялення. Але ж і хадакі, бываіць, не ведаюць, дзе ёсць вольныя землі, блытаюцца па тайзе, па ўсёй Сібіры, марна грошы трацяць ды і вяртаюцца адтуль, так нічога і не знайшоўшы, жабракамі. Можа, трэба было б да якой групы прыстаць? Так жа таксама робяць. У каго няма столькі грошай, каб паехаць самому ў Сібір зямлю выбіраць, тыя складаюцца некалькі сем'яў і пасылаюць аднаго хадака. А той на іх усю зямлю, якая спадабалася, і запісваець. Праўда, не ён запісваець, а загадчык засялення пазначаець, што ўчастак заняты, і ён будзіць захоўвацца за даручыцелем цэлы год. За гэты час нада пераехаць і абжыць тайгу. А то на каго другога запішуць. Канечне, яно б, можа, і нядрэнна было адразу знаць, куды едзеш, але ён не хочыць даручаць гэта хадакам – усё хочыць сам зрабіць. А то вунь у Ліхінічах даверылі чалавеку, грошай яму сабралі, той, праўда, і паехаў. Бандыт, рабаўнік, злодзей, а паехаў. Хто ж не ведаў Сціблу-Рыштанта? Усе ведалі – столькі чалавек у турмах адседзеў. Аж на табе, змог усё-ткі пераканаць столькі людзей, што ён іх зробіць шчаслівымі. Для гэтага, маўляў, нада толькі яго ў Сібір паслаць, як упаўнаважанага. Са спраўкаю. Ён там зямлі ім панахапаіць – усім хопіць, дайжа астанецца. Паверылі, паслалі. Неўзабаве ён вярнуўся адтуль. I праўда, усё зрабіў чын чынам. Нават дакументы прывёз на тое, што ў Іркуцкай акрузе ён залічыў для тых, хто яго пасылаў, зямлю аж на дзве сотні душавых доляў. "Зямлі ў Сібіры многа. Прадавайцеся, – кажыць, – мне дайце яшчэ пяць тысяч, дык я паеду зноў, замацую тую зямлю, карчаваць пачну і вас буду ждаць". Дык гэта ж здорава! I зручна як, зірніце: прыехаў, а там ужо цябе свой чалавек чакаіць. Зямлю запісаў, колікамі яе абабіў, і сам, піхума, стаіць між колікамі і чакаець. Вот вам і Сцібла, вот вам і Рыштант! Некаторыя, і праўда, пачалі прадаваць ужо сваю маёмасць, каб Сціблу пяць тысяч сабраць на замацаванне. Але тут выявілася нечакана, што ўсе дакументы, якія Рыштант быццам бы прывёз з Сібіры, падложныя – не, Сцібла ёсць Сцібла, яго ты голаю рукою не возьмеш! Аказваецца, ён і ў Сібіры той не быў, і зямлі ніякай не запісаў – паехаў у акругу ды і піў там цэлы месяц. А што – грошай жа ў яго поўныя кішэні. Ды ён і зараз вунацька гарэлку п'ець. А людзі плачуць. Расстраляць яго, мярзотніка, патрабуюць. Ці зноў у турму хоць забраць. А ён толькі выскаляецца: "А што,я ў вас краў тыя грошы, з рук выхопліваў, з кішэняў выцягваў? Вы ж мне самі іх на далонь паклалі – выпі за наша здароўе, Трахімавіч". Дык ён і п'ець, а людзі плачуць. Не, з гэтымі хадакамі таксама, піхума, гора і клопату не абярэшся. Даеду да Чалябінска, там ёсць рэгістрацыйны пункт, там і падкажуць, дзе вольную зямлю шукаць. Адтуль і Канск свой хутчэй знайду – пішуць адтуль, хто даехаў, што там харашо. I не цесна, і зямля добрая, і тайга не дужа страшная. Добра было б, каб там зямлі яшчэ і мне хапіла. А тады ўжо няхай бы і закрывалі засяленне. А чаго табе туды так заманулася? Можа, дзе і лепей ёсць, чым у Канску, ды не ведаеш. Ну і што, што адтуль пішуць, што там добра. "Да рэвалюцыі ў нас было дзве сенакасілкі, а зараз пятнаццаць". А многа гэта ці мала, я не ведаю. А ці хапаіць іх пад час сенакосу? Ніхто табе, Ціт, такога не патлумачыць.
Многа дурноты і ў нашым райвыканкоме ёсць. Ой многа. Ніхто нічога не знаіць, ніхто ні пра што не думаіць. Едзь, і ўсё – як сам знаеш, куды сам хочаш. А ёсць жа, кажуць, нейкія спецыяльныя маршруты для перасяленцаў. I пра іх павінны ведаць у зямельным аддзеле. А то так бываець накруцяць у райвыканкоме, што людзі лішні месяц блытаюцца ў дарозе. З Сібіры ўжо нават пішуць: "Спыніце бузу. Не пасылайце людзей у зачыненыя раёны". А яны ўсё роўна пасылаюць. I зямлі ўжо вольнай няма, а яны ўсё людзей туды піхаюць. Мусіць, каб знарок гаравалі. Мусіць, гэта планавыя здзекі над перасяленцамі. I хоць бы хто стрымаў, абнадзеіў, спытаўся: "Куды ты едзеш? Чаго? Свая ж зямля ў цябе ёсць харошая. Работай, а мы табе паможам". Дык не, вумнікі, не скажуць, піхума, такога, ад іх не дажджэшся спагады. Дробязныя людзі! I па-дробязнаму помсцяць нават. Унь Саўка Церах яшчэ ў студзені падаў у земчастку заяву з просьбаю выдаць яму пасведчанне на льготны правоз перасяленцкага грузу да Тарскай акругі – ён таксама з гультаямі не сышоўся. I да сёння ўсё жджэць дазволу. А ўсё таму, што ён некалі на райвыканком пісаў – скардзіўся, што яму няўдобіцу ў падатак запісалі. А унь Лявона Мукасея дык і ўвогуле нікуды не пускаюць. Мяне вязець, а сам паехаць не можыць. Хоць ён сам і ў Сібір з'ездзіў, і зямлю там у Абанскім раёне запісаў на сябе, і дакумент на гэта маець, а райвыканком яму адмовіў. I на той падставе, што ён самаволец – сам паехаў, яго ніхто не пасылаў. Колькі самавольцаў ехала – і ўсё добра, а як Мукасей папаўся – трымай яго за крысо, каб не ўцёк у тую Сібір. А прычына простая – не, не тое, што ён самаволец. А тое, што на перавыбарах заявіў адвод аднаму з кандыдатаў, якіх выстаўляў сам старшыня райвыканкома. Не, галубок, мы табепакажам, як сваю думку мець, не, мы цябе ў аглоблі паставім, у баранні рог скруцім. I будзеш ісці праменька, і тузацца не захочаш. Іш, якія помслівыя. Парцейцы, піхума! Слова свайго не дадуць сказаць, усё падтаквай ім, усё гавары так, як яны хочуць. Ага, нарабіла гэтае перасяленне людзям клопату. Гэта ж столькі хвалявання, столькі турбот. А чаго ж мы шукаем, калі ў нас усё ёсць? А куды ж мы рвёмся, калі родная зямля сама просіць у нас помачы? Куды бяжым? Куды, піхума, уцякаем? I навошта? I ці наша ў гэтым ахвота? Божа мой, чаму ж нам на сваёй зямлі не даюць жыць так, як мы хочам?! Ага, хадакі, канечне, добра, з хадакамі яно лепш, але ж і з імі не зусім спакойна гаспадару. Унь некаторыя перасяленцы дык увогуле разумна робяць. Не ўсе адразу едуць. Спачатку едуць самыя моцныя мужчыны. Там яны лесу на ўсю будоўлю нарыхтуюць, а то што-небудзь і пабудуюць ужо. Коней купяць, інвентар сякі-такі прыдбаюць, расчысцяць і ўзаруць, якую змогуць, плошчу. Яны ж таксама, во як і я, зімою едуць, каб вясною ўжо трошку і засеяцца. А сем'і дома пакуль застаюцца. Яны сваё поле і дома засеюць, і ўраджай з яго здымуць, і прададуць, і грошы атрымаюць. А тады ўжо можна і да мужчын у тую Сібір ехаць. Ага, піхума, пакутуець гэты чалавек і ўсё думаець, што яму скора лепей станіць, бяжыць наперад, верыць, што там яго нешта лепшае чакаець, а таго шчасця наперадзе ўсё няма і няма. Можа, яго і ўвогуле нідзе няма, гэтага шчасця? Я, прыкладам, быў бы шчаслівы, каб мне не шкодзілі работаць на зямлі. Я люблю работаць. Араць люблю, сеяць люблю, жаць люблю, малаціць люблю. Гной вазіць люблю. Як пахніць гной, люблю. Некаторыя насы вернуць, а я люблю. Дайце мне рабіць на маёй зямлі тое, што я сам хачу! I я шчаслівы буду. Дайце мне рабіць тое, што я хачу і ўмею, – працаваць. Не даюць. Як толькі ўбачаць, што ў мяне палучаецца, – з усіх бакоў, піхума, кідаюцца і як за штаны не хватаюць, галадранцы, – гыр-гыр-гыр! Чаго яны так? Злыя? Зайздросныя? Не хочуць, каб у мяне палучалася? Не хочуць, каб я быў шчаслівы? Не, што ні кажыце, ёсць у.чалавеку нешта дужа брыдкае, цёмнае. Яно, мусіць, з зайздрасці пачынаецца: "А ў таго яблык у садзе большы", "А ў таго хата лепшая". Дык а хто табе не даець? Пасадзі лепшую яблыню. Пастаў і ты лепшую хату. Дык жа не, сабе ён хату ставіць не хочыць, бо ведае, што гэта цяжка, што папацець і пакрахтаць давядзецца, але ж і табе ў тваёй хаце жыць таксама не дасць: усё будзіць рабіць, каб яна ці згарэла, ці каб яе ў цябе адабралі – або падпаліць, або адсудзіць. Свістуны, піхума! О, якая для іх радасць, калі яны бачаць, што чалавек пакутуець. Якія яны шчаслівыя тады, калі іншаму чалавеку дрэнна. Чужыя пакуты – для іх за радасць. А чалавек жа не для пакут радзіўся. Нашто яны чалавеку? Не, гэта, мусіць, адзінае, што чалавеку не нада. Пакуты чалавек сам сабе прыдумаў. Ад Бога гэтага не было. Няхай жывець і радуецца чалавек, казаў Бог. Не, пакуты – наш лішні цяжар. Хаця – няпраўда. Нада! Нада, піхума, пакуты чалавеку! Каб чалавек чалавекам станавіўся. З пакутамі ён радавацца будзіць больш, кожнай дробязі будзіць рады. Кажаш, нада пакуты, а сам уцякаеш ад іх. Пакутаваў бы на сваёй роднай зямлі, дык жа не, едзеш некуды, шукаеш нечага. А ты думаеш, там табе лепей будзіць? Ты думаеш, там табе волю дадуць? Думаеш, здзекавацца перастануць? Думаеш, там во такіх во харламаў шрубянкоў няма, казябаў не будзіць? Усюды яны ёсць! I нікуды ты ад іх не дзенешся, і ўцякай ці не ўцякай – не ўцячэш. Казябы і шрубянкі вечныя. Яны ўсюды ёсць. Мусіць, для нейкай дурной раўнавагі Бог іх прыдумаў. Калі ёсць харошыя людзі, то павінна ж і гэта мярзота быць. Калі ёсць чалавек, які ўмеець і любіць работаць, то нада, каб быў і той, хто нічога і не ўмеець, і не хочыць рабіць. Адно толькі зайздросціць. Раўнавага! Але ж навошта чалавеку гэтая неразумная раўнавага?
Дык во ўцякаеш ты, Ціт, ад Соплаў гэтых, а яны, казябы, шрубянкі ды яўсцысі, цябе ўжо там, куды ты спяшаешся, чакаюць. Не, канечне ж, не яны самі, а такія ж прыдуркі, як і гэтыя абэлтухі. Чакаюць і радуюцца: ага, ён хутка прыедзіць, во ўжо адвядзём душу, во наздзекаваемся. I тут, у Кросніцы, таксама, піхума, радуюцца. А чаму ж ім, гультаям, не радавацца? Усё ім Цітава засталося. I сад застаўся. Такі сад! Хацеў высекчы, дык сказалі: нельга, няруш. Судом прыгразілі, турмою. Так і застаўся, Ціт, твой сад без гаспадара. I зямля твая засталася. Паехаў во сам, і за табою ўсё паехала. Толькі во і твайго, што на санях. Я пытаўся, ці можна вярнуцца з тае Сібіры назад, на сваю зямлю, калі там не ўжывешся, калі не спадабаецца. Вяртайся, кажуць, але ўжо не на сваю зямлю. Тваю зямлю мы раздадзім. Ты ўжо на яе не будзеш мець права, як паедзеш. Вунацька акруговая зямельная камісія ўжо і рашэнне на тваю зямлю падрыхтавала: перадаць яе малазямельным сялянам. Казябу перадаць, Шрубянку перадаць, Суконцы перадаць... Што?! Маю зямлю гальцяпе?! Каб яны яе спустошылі? Каб яна ў іх здзічэла? Не аддам!
– Не па-е-д-у-у-у!
Спачатку яму нават здалося, што закрычаў ён сам. Але, схамянуўшыся, зразумеў, што па-ваўчынаму вые Юстына – ён не паспеў схапіць яе за руку, яна зноў выкулілася з саней, цягнула за сабой і Трахімку, але Ціт здолеў яго ўтрымаць на возе, – хуценька падхапілася і зноў уцэла па снезе, тонучы, як нядаўна ў прыдарожных сумётах, галосячы, абмінаючы сані, кінулася бегчы назад – дадому. Жончын плач нібыта разадраў яму павекі – дагэтуль Ціт ехаў як з заплюшчанымі вачыма: нічога не бачыў вакол сябе – і яго зараз асляпіла сонца, якое, хоць і было ўжо на захадзе, свяціла ярка і шчодра. I Ворашань, быццам упершыню, убачыў усю светлату непарушанага снегу, убачыў, як чыста і бела ў полі, як ззяюць навокал некранутыя і, здавалася, адвечныя сумёты – як усё роўна кожны промень у бялюткіх снежных гурбах знаходзіў менавіта сваю сняжынку і выкрасаў з яе халодную і вусцішную, як нязведаная дарога, іскру.
Зусім ужо блізка была станцыя – над яе прыземістымі будынкамі высока ўзвышалася воданапорная вежа з белаю халоднаю шапкаю снегу на ёй...
– Но, піхума! – прарэзліва, аж здрыгануўся Трахімка, крыкнуў на каня Ціт і тут жа завыў яшчэ больш па-ваўчынаму, чым Юстына: – У-у-у-у-у!
З усёй рукі Ворашань уліў пугі каню, і той, звыкшы ўжо, што яго ніхто не чапае, не торгае, ад першага ж падхлёсту пугаю ўпудзіўся, пабег як не ўгалоп, а Ціт, устаўшы на санях у повен рост, раз'юшана, разлютавана ўсё сцябаў і сцябаў яго. У сваёй злосці ён спачатку не заўважыў, што конь чамусьці паварочвае ўлева, закручвае назад, нібы спяшае за Юстынаю, а як заўважыў, зразумеў, што ляйчына звалілася з воза і трапіла пад полаз. Нагнуўшыся, стаўшы ў санях на калені, ён выбраў яе з-пад полаза, але разварочваць каня не стаў, а ўтрапёна, як звар'яцелы, усё сцябаў яго пугаю – нібыта спяшаўся дагнаць Юстыну. Спалохана кінуўся яму наперарэз Лявон, закрычаў: "Што ты робіш, псіхапат! Аглоблі паламаеш! Каня заб'еш!" – але, убачыўшы перакошаны ў нейкім адчаі, у нейкай нечалавечай злосці Цітаў твар, саступіў яму дарогу. Ціт дагнаў Юстыну, тая ўзялася за аглоблю і бегла зараз побач з канём. Ворашань раз'юшана, не шкадуючы ні каня, ні жонкі, сцябаў іх абаіх – то па кані, то па Юстыне, – але яна, замест таго каб уцякаць ад пугі ці плакаць ад болю, шчасліва, як вар'ятка, смяялася. Мужчыны, сабраўшыся ў гурт, крыху пастаялі, пагаманілі, – чакалі, што Ціт урэшце апамятаецца, пасадзіць жонку на сані, паверне каня і, супакоіўшыся, зноў выедзе на дарогу, што прастуе да станцыі, да якой ужо было рукою падаць, – але, убачыўшы, што ён нават і не думае гэта рабіць, а ўсё спяшаецца і спяшаецца, каб хутчэй, мусіць, знікла з вачэй ненавісная яму зараз станцыйная вежа, разышліся да саней і паціху, спакойна пачалі разварочваць у другі бок і іх. Ціт назад не азіраўся – быццам яго і не цікавіла, едуць за ім астатнія ці не едуць. Ён усё яшчэ сцябаў і сцябаў каня. Ён ведаў, што дома яму будзе яшчэ цяжэй і невыносней жыць, чым у той невядомай Сібіры, але ўсё ж так і не развярнуў саней.
Конь бег з усіх ног, і Юстына, трымаючыся за аглоблю, спатыкаючыся, але не адстаючы, бегла побач з ім. I ўсё яшчэ, шчаслівая, смяялася. Калі б хто-небудзь незнаёмы ўбачыў яе вось зараз, мог бы падумаць, што жанчына звар'яцела: яе сцябаюць пугаю, а яна смяецца. Калі б хто-небудзь мог убачыць зараз зблізку і Ціта, заўважыў бы, што ў яго вачах стаялі слёзы: Ворашань, замест таго каб радавацца – дамоў жа вяртаецца! – плакаў.
Вясна, 1986 год
– Айё, айё, а хатачка ж ты мая родненькая, а чаго ж мяне з табою разлучаюць, а навошта ж мяне адрываюць ад цябе, чаго ж, маю сіраціначку, пакідаюць тут пуставаць адну-адненькую. А зямелька ж наша ласкавая, а чаго ж мы такія гаротныя, што нас увесь час зганяюць з тваіх нівак і сенажацяў, з тваіх лужочкаў і баразёначак, а чаму ж не даюць нам любіць цябе так, як мы хочам і ўмеем. А мамачка ж мая залаценькая, а ты ж дзяржалася за сваю зямельку абедзвюма ручачкамі і грэла на ёй да самай сваёй смертайкі свае вочачкі. А ты ж уцякала, бегла да яе з усіх пасяленняў-высяленняў сваіх... А татачка ж ты мой даражэнечкі, а ты ж вучыў нас не пакідаць сваёй зямелькі ніколі, не расставацца з ёю векі вечныя, то ж навучы і зараз, як гэта зрабіць, каб і ў бяду гэту страшную астацца з ёю, нашай шчодраю карміцелькай і паіцелькай. А ты ж і сам, наш работнічак, і нагараваўся на ёй, і наплакаўся, хоць уся твая і віна была, што любіў і ўмеў працаватайкі, што ніколі не сядзеў склаўшы ручанькі. I хоць ты гараваў на сваёй на зямелечцы, але ж сам пакінуць яе не адважыўся. А нагараваўся ж ты, напакутаваўся, горам і бядою перасыціўся, і жыццём усім заплаціў чарцям за сваю любоў да зямелечкі. Сам не змог ніяк адарвацца ты ад свае зямлічачкі, дык цябе сілаю адарвалі ад яе і сілаю павезлі ў тую Сібір, якая, як здавалася табе некалі, можа быць тваім паратуначкам. А татачка ж ты мой, а родненькі, а ты ж сваёй рыштанцкаю кухваечкай папавыцер усю Сібір тую, саграваў яе і цяплом сваім, і работаю. А на ягельніках наляжаўся ты, а кедраў таўстых наваліўся ты, а хлеба лагернага, хлеба горкага панаеўся ты. А ты ж любіў сваю зямелечку, таму цябе і разлучылі з ёй, і пасля смертайкі унь злучыцца з ёй не дазволілі, і я й сёння не ведаю, дзе твая магілачка, у якой жа вечнай мерзлаце ляжаць твае костачкі ці якія дрэўцы вырастаюць з тваіх грудачак. А татачка ж ты мой, а родненькі, а цябе ж сілаю адарвалі ад роднай зямелечкі, ад роднай хатачкі, а зараз во і мяне адрываюць. Кажуць, што і нас павязуць у тую Сібіру далёкую, якая з'ела цябе і не наелася, і паселяць там на векі вечныя. А людцы добрыя, а чым жа мы правінаваціліся, а як жа нам без зямлі сваёй у Сібіры той абыходзіцца? А дзе ж ён, змей страшэнны той, вораг ненаедны той, які пагражаець і нашай зямелечцы, і нам усім? А я ж яго вочачкамі не бачу, вушачкамі не чую, ні ротам, ні носам не адчуваю, і далонямі не магу засланіцца, не магу адпіхнуць яго, бо змей гэты – нявідзімы нам...
На вуліцы каля веснічак прарэзліва сігналіў дапатопны яшчэ, здаецца, пасляваенны аўтобус: дзе яны яго толькі і знайшлі, гэтыя эвакуатары? Але старая ўсё стаяла ля ганка і ніяк не магла адважыцца пайсці з двара.
– Баба Люба, няможна так. Садзіцеся хутчэй, – ужо з аўтобуса прасіла старую Верачка, большанькая ўнучачка. – Паехалі, а то ж мы ўсе абпраменімся.
– А ўнучачкі ж вы мае родныя, а і праўда, едзьце ж вы хутчэй і жывіце ж вы, жывенькія і здаровенькія, дзе хочаце, а мяне ж, старую бабу, не чапайце і не вязіце нікуды.
– Ну, бабуля, – захныкаў і меншанькі ўнучак, але баба Люба нібы і не чула яго.
– А нікуды ж я, мае ўнучачкі, не пайду і не паеду адсюль. Я ж хачу ў сваёй роднай хатачцы памерці, і ў сваёй роднай зямельцы ляжаць, і чуць, як нада мной родныя красачкі цвітуць, родныя дрэўцы шумяць, родныя птушачкі лятаюць.
– Любоў Цітаўна, паехалі.
Убачыўшы, што да яе падыходзяць міліцыянер і старшыня сельсавета, баба Люба борздзенька, як маладая – адкуль у яе ўзяўся гэты спрыт? – узбегла на ганачак, кінулася ў сенцы, спяшаючыся, зачыніла дзверы за сабою, зашчапілася і там, ля дзвярэй, заціхла – мусіць, прыслухоўвалася: ці будуць ламаць?
Але ламаць дзвярэй ніхто не стаў. Аўтобус яшчэ пастаяў крыху, пасігналіў ды і паехаў, – нехта з эвакуатараў падаў думку, што бабу Любу, калі яна супакоіцца, астыне, можна будзе забраць наступным рэйсам.
1989
Похожие статьи:
Янка Сіпакоў → Янка Сіпакоў - Заміра
Янка Сіпакоў → Янка Сіпакоў - Перавернуты
Янка Сіпакоў → Янка Сіпакоў - Лета з мятлушкай