Увага!!! Невялікія апавяданні і вершы пададзены ў поўным варыянце.
Янка Сіпакоў - Тыя, што ідуць
Людзі ішлі неяк нязвычна — быццам плылі ў вадзе ці, наадварот, рухаліся ў беспаветранай прасторы, у бязважкасці. Яны асцярожна, як сляпыя, ставілі на зямлю ногі, кіраваліся па дарозе няспешна, абачліва, выстаўляючы перад сабою рукі, сустракаліся імі, дакраналіся далонямі, пальцамі, разыходзіліся, каб неўзабаве зноў сустрэцца, толькі ўжо з іншымі далонямі і іншымі пальцамі.
Ішлі павольна, не спяшаючыся, але, нягледзячы на гэта, рух іхні быў вельмі упэўнены і перакананы.
Ён таксама выставіў перад сабою руку, і нібыта і сам нічога не бачыць, нібыта і сам шукае чужой далоні, пайшоў да іх у натоўп, пачаў гэтак жа, як і яны, мацаць перад сабою паветра. Але дзіва — ягоная рука ніяк не магла сустрэцца ні з якою іншаю: тыя далікатна абыходзілі яе, абміналі, ухіляліся ад дотыку, і яму нават здавалася, што нейкая невядомая сіла настойліва распіхвае, адштурхоўвае іх у розныя бакі. Самі людзі таксама рухаліся вельмі лёгка, суладна і акуратна — ні з кім ён не сутыкнуўся, ніхто не наступіў на ногі: у такім натоўпе людзі не заміналі яму, і ён ішоў, нібыта у пустаце, нібыта быў адзін на усёй гэтай тлумнай дарозе.
Нечакана апынуўся побач з сівым, аж белым ад сівіны дзедам, спрэс зарослым валасамі — яго пышныя вусы незаўважна пераходзілі ў густую бараду, якая звісала як не да самых каленяў. Гэты Барадзень, вельмі падобны на Белабога, быў моцны, дужы, і па ўсім відаць, не зважаючы на свае гады, хутчэй за ўсё на здароўе не скардзіўся. Белыя, пушыстыя валасы, якія аточвалі яго галаву, свяціліся і праменілі, нібы німб, асвятляючы натхнёны твар старога.
Чужому ў натоўпе падалося, што Белабог шукае менавіта ягоную руку. Той ласкава, нібы вывучаючы нешта, гладзіў каля яе паветра, пакуль незнаёмы сам не падсунуў яму, нарэшце, сваю далонь.
Рука старога даверліва адгукнулася на дотык, узрадавалася сустрэчы, неяк з надзеяю сціснула яму пальцы, і яны абодва дружна пайшлі поплеч — як усё роўна век-векам ведалі адзін аднаго.
Рука таксама, як і сам Барадзень, была моцная, верная, надзейная, яна, здавалася, струменіла, аддаючы яму, нейкае спакойнае і той жа час неўтаймаванае святло.
Ісці са старым было лёгка, упэўнена і радасна,— нібыта ён кожнага, хто быў побач, зараджаў сваёй таямнічай энергіяй.
Незнаёмы доўга любаваўся яго мудрым, адухоўленым тварам, а калі захацеў убачыць раптам вочы старога,— жахнуўся: той быў сляпы! Шчыльна заплюснутыя павекі, калі глядзець толькі на іх, змушалі думаць, што Барадзень спіць.
З цікавасцю разглядаючы і іншых з натоўпу, тых, хто быў бліжэй, Незнаёмы спачатку ўзрадаваўся, што ва ўсіх іх блішчаць блакітныя вочы, і тут жа засмуціўся — вочы, як шкляныя, глядзелі. не міргаючы, і, канечне ж. таксама былі невідушчыя.
Дык вось чаму так нязвычна ідуць гэтыя людзі!
Трымаючы за руку Незнаёмага, лёгка знаходзячы дарогу ў такім шчыльным і цесным натоўпе, Белабог без асаблівых намаганняў вёў яго між сваімі. За свайго хутчэй за ўсё прымаў стары Незнаёмага і толькі, мусіць, дзівіўся, што чалавек паводзіць сябе крыху дзіўнавата, не так, як усе яны.
Сляпы вёў відушчага! Быццам бы якраз ён усё бачыў, а не той, хто меў чыстыя і жывыя вочы.
Відушчы, баючыся, каб не раскрылася яго таямніца, прыкідваўся, што ён такі ж, як і ўсе, і стараўся ўсё рабіць так, як рабілі іншыя — і ішоў, нібы ў вадзе, і нагамі абмацваў сцежку, і выстаўляў рукі наперад. Але ж ён бачыў! Бачыў і дарогу перад сабою, і кожную ямінку, якую трэба абыходзіць, і кожны каменьчык на ёй. Яму самому карцела весці старога, каб прасцей абмінаць перашкоды, лепш знаходзіць прасветы між людзей, але ён стрымліваў сябе — не хацеў яшчэ больш абуджаць падазрэнне, бо думаў, што яны і так адчуваюць ягоны падман.
А калі раптам Незнаёмы, добра бачачы дарогу, усё ж хацеў быў памагчы Белабогу абмінуць яміну са свайго боку, рука старога незадаволена тарганулася і настойліва павяла яго ў іншы бок — яны абышлі перашкоду менавіта так, як было зручней і як хацелася сляпому.
Па дарозе ім трапіўся вялікі, магутны, векавечны дуб — стары, нібы знарок, вёў чалавека якраз на яго. I калі ўжо дрэва было зусім блізка, калі здавалася, што вось-вось стукнешся лбом у яго шурпатую кару, Незнаёмы інстынктыўна страпянуўся, адхінуў галаву і хацеў саступіць убок. Барадзень тут жа ўмела, зноў па-свойму, абышоў дуб і абвёў каля яго Незнаёмага, але пасля гэтага ягоная рука аслабла і зрабілася крыху абыякавай: Белабог, мусіць, здагадаўся, што той, хто ідзе побач, не іхні — ён усё бачыць!
Незнаёмы адчуваў, што з рукі старога, які пэўна быў у племя за Валадара, стукаецца штосьці ў яго руку, што Белабог пасылае яму гэткім чынам нейкія сігналы, падобныя на словы, нешта гаворыць, але што — не ведаў і таму не мог нічога адказаць. Ён проста, каб усё ж паказаць, што сёе-тое разумее, каб хоць неяк азвацца на размову, злёгку паціснуў Валадарову руку. Аднак гэтым і зусім выдаў сябе — такое, мусіць, было дужа прымітыўным для рукі, якая гаворыць, і Незнаёмы адразу ж адчуў, як пачужэла шурпатая далонь старога.
Пасля гэтага зразумеў, што людзі, якія ідуць у гурце, не толькі сляпыя, але яшчэ і нямыя — яны гавораць між сабою адно пры дапамозе рук.
Шчырая і даверлівая зусім нядаўна рука Валадара зараз усё чужэла і чужэла,— ён ужо нават адчуваў яе непрыязнасць — пакуль, нарэшце, зусім не саслізгнула з ягоных пальцаў: Белабог, каб не замінаць, саступіў крыху ўбок, а затым адзін пайшоў, як паплыў, наперад.
— Вазьміце і мяне з сабою! — забыўшыся, што ён тут не адзін, што вакол яго людзі, у роспачы закрычаў адрынуты ўслед Валадару, але той не звярнуў аніякай увагі на гэты крык — як ішоў, так і пайшоў далей.
I ніхто з усяго племя нават не павярнуў галавы на голас, які раскаціўся па ўсім наваколлі і вярнуўся рэхам, ніхто не зірнуў у яго бок, ніхто нічога не адказаў яму — усе, занятыя сваім клопатам, абыякава паплылі наперад, абмінуўшы яго з усіх бакоў і вышалушыўшы з гурту, як штосьці чужое і непатрэбнае.
I тады Незнаёмы зразумеў, што яны ў дадатак да ўсяго яшчэ і глухія.
Ён стаяў адзін на дарозе і незразумела — ці то зацікаўлена, ці то здзіўлена — глядзеў, як усё далей і далей адыходзяцца ад яго людзі...
Гэты натоўп ён убачыў выпадкова. Закінуўшы за спіну плячак, крочыў у іншы бок, на сваю дачу, калі наперадзе заўважыў спачатку вялікі пыл, а пасля і людзей, якія ішлі насустрач яму па дарозе.
Грамада была бязмежная, яму здалося, што яна растопча яго, калі не збочыць, і ён саступіў убок, на траву.
Яны ішлі каля яго вельмі доўга.
Упэўнена, хоць і запаволена, ступалі ў дарожны пыл ногі, варушыліся, то з'ядноўваючыся, то раз'ядноўваючыся, рукі, праплывалі спакойныя і, здавалася, нежыццёвыя — ніводная жылка не зварухнецца! — твары.
I што было асабліва нечакана, дзіўна,— хоць пыл, у якім ішла грамада, вісеў густы і цёмны, стаяў непранікліваю сцяною, самі Людзі заставаліся незапыленыя: іхнія твары і апраткі здзіўлялі сваёй белізною, чысцінёю і свежасцю: пыл, аказваецца, не прыставаў да іх!
Над імі ляталі самалёты, каля іх жыхалі грузавыя і легкавыя машыны, смуродна фыркалі матацыклы, ехалі на конях і веласіпедах паязджане, а яны не бачылі і не чулі гэтага: усе былі заняты дарогаю, ішлі павольна і спакойна, абыякія да ўсяго, што адбываецца па-за імі, — не абураліся і не захапляліся нічым. I гэтае чужое жыццё таксама. як і пыл, не прыставала да іх — яны жылі нібы ў нейкім іншым вымярэнні.
Ён тады яшчэ не ведаў, што людзі, якія ішлі паўз яго,— не бачаць. Гэта пасля Незнаёмы здзівіўся такому жахліваму адкрыццю: усе яны сляпыя.
А яшчэ пазней зразумеў: яны і нямыя.
I ўрэшце здагадаўся: яны і глухія.
Але ж куды людзі ідуць — чаго хочуць і чаго так настойліва дамагаюцца дарогаю?
Здалося нават, што гэта ідзе нейкі цэлы народ — зняўся з даўно наседжанага месца і ўлегцы, нічога не ўзяўшы з сабою, пайшоў у свет.
Яму тады ж захацелася як мага хутчэй утачыцца ў гэты нязнаны народ, прыкінуцца сваім ці напраўду прыжыцца ў ім, пайсці поплеч, калі не да канца, то хоць бы прапыліць разам колькі дарог і перакрыжаванняў, каб даведацца, куды і навошта яны ідуць?
Тады ён і выставіў наперад рукі, рашуча ступіў у незнаёмы натоўп і, паправіўшы плячак за спіною, пайшоў з гуртам, хоць гэта і было яму не па дарозе.
А зараз вось той самы натоўп вышалушыў прыблуду, як штосьці непатрэбнае, абмінуў і далей пайшоў ужо сам сабою, без яго.
Незнаёмы бачыў, як Белабог, пагладзіўшы, памаліўшы, нібы экстрасенс, паветра перад сабою — лінія зямлі і лінія неба, лінія жыцця і лінія смерці, лінія цела і лінія душы — лёгка знайшоў руку хлапчука, што бегаў побач, і яны, малы і стары, пайшлі разам, быццам самыя даўнія сябры. Гэтае яднанне рук — канечне ж, яны гаварылі між сабою, канечне ж, стары, карыстаючыся выпадкам, спрабаваў перадаць малому тое, што ведае сам, навучыць яго мудрасці жыцця,— злавала Незнаёмага, і яму было зайздросна і крыўдна, што Барадзень не прыняў ягонай рукі, аддаўшы перавагу нейкаму падшыванцу.
Ён яшчэ крыху пастаяў, падумаў. Дык што, яго адрынулі, і ён так нічога і не даведаецца? Дык што, ён так і пойдзе сваёю дарогаю, на дачу, быццам і не было ў яго гэтай нечаканай сустрэчы? А раптам тут, у дзіўным, неверагодным натоўпе, хаваецца нейкая невядомая яму ісціна, дзеля якой варта жыць і варта ахвяраваць усім астатнім? А што, калі гэтая сустрэча важней за ўсё на свеце?! Якая мэта вяла яго па дарозе толькі што, перад сустрэчай з гэтымі людзьмі? Проста чалавек спяшаўся на сваю дачу, каб паліць агуркі — доўга не было дажджу, і ён трывожыўся, што пасохне агурочнік. Божа мой, якая гэта дробязь! У параўнанні вось з такім рухам, у якім ён адчуваў сілу. веліч. таямніцу і нешта яшчэ большае, пра што можна было толькі здагадвацца.
Ён махнуў рукою — бог з ім, з агурочнікам: няхай сохне! — паварушыў лапаткамі, зручней укладаючы на спіне плячак, і пайшоў у другі бок ад дачы — даганяць таямнічы натоўп.
Грамада адышлася яшчэ не дужа далёка, таму зрабіць гэта было зусім няцяжка.
Дагнаўшы, Незнаёмы паспрабаваў быў зноў неяк увайсці з людзьмі ў кантакт і, ужо ведаючы, што без рук гэта немагчыма, што рукі тут — самае галоўнае, яны — і вочы, і вушы, і голас гэтых вандроўнікаў, пачаў набліжаць да іх свае далоні, але тыя, як і перад гэтым, не заўважалі ні яго самога, ні ягоных памкненняў — нібыта нікога ля іх не было. Праўда, дзяўчаты і маладыя жанчыны, якім ён таксама асцярожна спрабаваў падсунуць рукі, непрыемна шарахаліся, як ад нечага брыдкага, халоднага ці мокрага, адсланялі свае далікатныя далонькі і самі спяшаліся хутчэй адысціся куды-небудзь убок.
Зразумеўшы, што гэтыя людзі не прымуць яго у свой гурт, ён перастаў дамагацца іхняй увагі і пачаў уважліва разглядаць, вывучаць натоўп. Ужо ведаючы, што яны не бачаць, не чуюць і не гавораць, рабіў гэта спакойна і адкрыта, не тоячыся і не баючыся нікога.
Чым лепш пазнаваў гурт, тым больш разумеў, які гэта моцны народ (што кінуў свае звыклыя вёскі і гарады і вырашыў ісці нешта шукаць.
Народ гэты, на думку Незнаёмага, належаў да племя хлебаробаў. Мужчыны ўсе плячыстыя, дужыя, цягавітыя, з цяжкімі, жылістымі ад працы рукамі — канечне ж, за сяброў ім заўсёды былі ці то сякера, ці то каса, ці то плуг. Жанчыны — прыгожыя, зграбныя, вабныя, але спрацаваныя: і жаць яны, вядома, умеюць, і ткаць, і шыць, і палоць, і кароў даіць... I, безумоўна,— дзяцей раджаць: вунь колькі іх топчацца, таўчэцца пад нагамі ў племя і колькі ў матак на руках! А дзяўчаты! Прыгажуні! Іх хоць куды — хочаш на выстаўку, хочаш на конкурс прыгажосці пасылай, а хочаш — проста працы аддай: лён палоць ці сена варушыць. Усюды яны будуць прыгожыя, усюды ад іх не адвядзеш вачэй. Каралевы зямлі! Доўгія льняныя валасы і блакітныя-блакітныя, як роднае неба, вочы. I самі — такія ўжо беларусенькія! А дзеткі? I жвавенькія, і дапытлівенькія, і разумненькія. Толькі нейкі не дзіцячы, дужа дарослы сум у вачанятах стаіць — ці то ад пастаяннай дарогі, ці то, можа, ад якой іншай бяды.
Ён углядаўся ў кожнага чалавека і бачыў, што гэта ідзе сапраўдны, праўдзівы народ. Сярод яго не было калек і вырадкаў, не было, здаецца, і прайдзісветаў — ці то яны не пайшлі разам з іншымі, ці то па дарозе адышліся, зламаліся, зніклі.
Тут ішлі толькі гожыя і чыстыя душою вандроўнікі. Ішлі людзі розных прафесій: цеслі і трактарысты, муляры і касцы, настаўнікі і даяркі, інжынеры і мастакі, гарманісты і печнікі, спявачкі і цялятніцы, пчаляры і бондары, міністры і конюхі... Ён пазнаваў іхнія прафесіі па нейкім нязначным узмаху рукі, па кіўку галавою, па звычным характэрным руху, па паставе ці нават па паходцы. Гэта і праўда была дзяржава — спыняйся ў любым месцы, сяліся, будуйся, і яна адразу пачынае жыць і працаваць.
Сонца ўжо заходзіла. Адсюль, з пылу, узнятага столькімі нагамі, яно бачылася невыразна — нібы ў шчыльным засціле. Людзей не цікавіла, відаць, і гэта, бо яны ішлі спакойна, не зважаючы на блізкі вечар. Вось што значыць нічога не бачыць — калі б бачылі, ужо даўно б захваляваліся: а ці паспеем да вечара дайсці? Дзівак! А куды дайсці? Навошта спяшацца, калі яны ўвесь час ідуць?
Чакай, чакай, а можа, сам рух і ёсць іх жыццё, а канчатковы вынік — нішто? Не, не можа такога быць — сэнс любой вандроўкі якраз у завяршэнні: куды і з чым ты прыйдзеш?
Калі сонца зайшло, людзі, нібы па якой камандзе, збочылі з дарогі. Усе, хто дзе спыніўся, там і асунуліся на зямлю.
Ноч умомант — так раптоўна бывае гэта толькі на поўдні, а не ў нас, на поўначы,— упала на зямлю і адразу ж прыціснула сабою ўсё, што апынулася пад ёю. Стала зусім цёмна. Праз якую хвіліну ўжо нічога нельга было разабраць, адрозніць, дзе зямля, а дзе неба, дзе трава, а дзе людзі, якія ўлегліся на ёй начаваць.
Прачнуўся ён ад яркага сляпучага сонца. Яно біла проста ў вочы, і таму яму не хацелася адплюшчваць іх — ведаў, як балюча будзе зрэнкам. Доўга ляжаў не варушачыся, прыслухоўваючыся, успамінаючы дзіўнаваты ўчарашні дзень, дзіўнаватую грамаду, утомную дарогу, і яму здалося, што ўсё гэта ён бачыў у сне...
Навокал было ціха-ціха. Цішыня насцярожвала: столькі людзей спіць побач, аднак не чуваць ніводнага руху, ніводнага ўздыху, ніводнага шораху.
Таму, калі ў траве, ля самага вуха нечакана загуў чмель, ён аж здрыгануўся — такім прарэзлівым і гулкім здаўся ў цішыні гэты гуд: нібыта шум аўтамабіля, які вось-вось наедзе на цябе.
Ускочыў на ногі і, адвярнуўшыся ад сонца, расплюшчыў вочы. I неймаверна здзівіўся: каля яго нікога не было. Яшчэ не выпрасталася прымятая, улежаная трава, але людзей навокала не відаць. Яны падняліся і пайшлі, пэўна, да сонца — іх лежбішчы нават паспела прыцерушыць ранішняя раса.
Сярод поля і лугу ён стаяў адзін. Грамада і зараз абышла яго, абцякла, пакінула, выціснуўшы з сябе, як нешта чужароднае.
Чалавек азірнуўся. Дзіўна, учора ўвечары ён, стомлены, не заўважыў, што спыніліся яны начаваць каля нейкай вялікай вёскі. Вёска стаяла дыхтоўная, новая, нават крыху яшчэ не дабудаваная: у асобных вокнах не ставала шыбаў, дзе-нідзе не былі зашыты франтоны, не дароблены ганкі, веснічкі. Але вёска выглядала гатоваю — у яе можна было хоць сёння засяляцца і жыць. Праўда, дзівіла толькі тое, што нідзе не відаць ніводнага чалавека — ці то вёска сама па сабе і нараджалася ўжо такою мёртваю, нежылою, ці то яе пазней пакінулі людзі, якім яна чымсьці не спадабалася.
Ён яшчэ пастаяў, падумаў над гэтаю неспадзяванкаю, а тады ўзняў з зямлі плячак, дзе былі сякія-такія дачныя прычындалы,— ён уночы ляжаў пад галавою — і зноў пайшоў даганяць грамаду.
На дарозе, хоць па ёй і прайшло столькі людзей, не асталося ніякіх слядоў. Але Незнаёмы і без слядоў ведаў, у які бок падаліся вандроўнікі — яму як усё роўна нехта невідомы падказваў, як і куды трэба кіравацца.
Грамаду ён дагнаў, калі яна, выйшаўшы з лесу, абгінала вялікае, топкае і дрыгвяністае, балота. Уяўляеце, як бы павінна была хлюпаць і цвякчэць твань пад столькімі нагамі, але ён, колькі ні ўслухоўваўся, нічога не чуў,— людзі ішлі ў поўнай цішыні, бясшумна пераскоквалі з купіны на купіну, без аніводнага гуку выцягвалі з багны ногі.
Усіх дзяцей, каб яны не паправальваліся ў прорвы, пабралі на рукі — і мужчыны, і жанчыны: ніводзін карапуз зараз не круціўся пад нагамі. Яны тузаліся на руках, мусіць, прасіліся далоўкі, спрабавалі злезці самі, але бацькі трымалі іх моцна — ніхто пакуль што не думаў нават ссаджваць дзяцей на зямлю. А да гэтага ж малечы няўтомна бегалі па траве і дарожным пыле, насіліся, як і ўсе дзеці на свеце — толькі бязгучна — паміж дарослымі.
Мужчыны лагодна і ласкава апекаваліся жанчынамі, далікатна падавалі ім рукі, пераносілі з купіны на купіну, памагалі абысці небяспечныя, макрэйшыя імшарыны. Праўда, Незнаёмы паспеў заўважыць, што мужчыны і тут такія ж, як і ўсюды: яны завіхаюцца каля маладых і прыгожых жанчын, там збіраецца шмат — цэлы рой рук, і ўсе яны — сама ўвага і тактоўнасць, а каля старэйшых — амаль нікога няма, і ім самім даводзіцца скакаць праз багну. Калі ўпадзе касынка ў маладой — усе мужчыны хутчэй кідаюцца дапамагчы прыгажуні, а хусцінку старой ніхто і не думае падымаць, каб зноў ускінуць яе на плечы. Успомніў жонку, якая асталася ў тым жыцці. Як яна ненавідзіць усіх мужчын! "Іхняя канстытуцыя, кажа, прымітыўная, яна не цікавая зусім і ніяк не можа зраўняцца з нашай, жаночай".
А самі жанчыны? Іхнія далонькі, іхнія пальчыкі, канечне ж, ахвотней і жаданей цягнуцца да тых, хто ім падабаецца, каму яны сімпатызуюць. I тут іншы мужчына стаіць, стаіць, высоўвае, высоўвае наперад рукі, спадзеючыся, што якая козачка скокне да яго ў абдымкі, а яны не проста бачаць тое — усё да прыгажэйшых ды паглядных далонькі свае працягваюць. Стаіць такі, стаіць, а тады махне рукою і пойдзе, унурыўшыся, пераносіць праз твань якую-небудзь старую ці непрыгожую.
Можа, і праўда ў мужчын нешта нейкае з канстытуцыяй?!
Незнаёмаму вельмі ж хацелася, каб і яго прынялі ў грамадзе за свайго. Ён таксама высоўваў наперад рукі, але ніхто зноў жа не дакрануўся да іх, ніхто ні з дзяўчат, ні са старых нават не зірнуў у той бок. Яго прысутнасці, здаецца, не заўважалі, яны існавалі нібы ў розных светах і вымярэннях, і ён ужо сам сабе згадзіўся з думкаю, што ім ніколі не паразумецца, як, скажам, не паразумецца воблаку і матацыклу. Хто б з такіх што ні гаварыў, іншы ніколі не зразумее: усё ў іх рознае, і нідзе нішто нават не перакрыжоўваецца.
Балота, якое трапілася на шляху грамадзе, было ёй за надзвычайнае становішча, дзе найлепей праяўляліся асаблівасці людзей і дзе іх вельмі добра было назіраць.
Незнаёмы зусім асмялеў. Ён, ведаючы, што людзі нічога не бачаць і не чуюць, смела хадзіў між імі, гучна смяяўся, гаварыў, па-свойму тлумачыў іхнія паводзіны і нават самаўпэўнена падказваў, што і як ім лепей рабіць Гэта было дзіўна, недарэчна і смешна: ён гаворыць адно, а людзі робяць зусім іншае,не зважаючы на яго падказкі. Ад свае бездапаможнасці, ад немагчымасці што-небудзь змяніць ці паправіць у гэтай грамадзе, ён злаваўся яшчэ болей, а таму крычаў прарэзлівей і адчайней.
Калі ж выйшлі з балота на цупкую, утрамбаваную машынамі дарогу, людзі зноў паспакайнелі, пассаджвалі з рук дзяцей і ішлі зараз зноў як у нейкім несапраўдным, запаволеным сне.
Разам з імі паспакайнеў і ён сам.
Дасюль яму здавалася, што племя, між якога ён ішоў, усё на адзін твар — гэтак жа, як на першы погляд на адзін твар выглядае кожны народ: што ні аблічча — той жа самы чалавек.
А вось гэтае блуканне па балоце дапамагло яму ўбачыць у грамадзе прыгожых і непрыгожых, тонкіх і тоўстых, задумлівых і рассмяяных, спакойных і рухавых, пераканацца, якія яны ўсе розныя і непаўторныя.
Незнаёмы вылучыў нават самую прыгожую жанчыну, гэтакую Міс Грамада, і хутчэй за ўсё не памыліўся. Каля яе заўсёды ласкава і далікатна кружылася, як у танцы, мноства рук, а яму было чамусьці боязна, каб і яе, як, да прыкладу, нашых каралеў прыгажосці, не зняважылі якой-небудзь непрыстойнасцю.
Прыгажуня ж залётнікаў не баялася. Яна з усімі была вельмі роўнаю і нікому не аддавала перавагі.
За час блукання па балоце Незнаёмы заўважыў і зразумеў, хто каму сімпатызуе, хто каго любіць, хто каго раўнуе і хто каго пабойваецца. Адчуў, што ў некаторых рэўнасць была адчайнай і выклікала нават шал. Вядома, тут, у дарозе, адзінаю, мусіць, прычынаю звадаў і злосці магла быць толькі жанчына.
Людзі нічога з сабою не неслі — ні ў руках, ні на плячах,— а таму галоўным скарбам (з-за якога пачыналіся ўсе разлады і непаразуменні, было, мусіць, каханне.
Зразумела, даўней, яшчэ да таго, як яны падняліся і пайшлі, у іх, канечне ж, былі і свае сваркі па іншых прычынах, і свае нелады, калатнеча — скажам, з-за зямлі, з-за каровы, з-за хаты. Але ж у дарозе сёе-тое загаілася, сёе-тое зусім забылася, бо, як ён зразумеў. у іх зараз з'явіўся самы, пэўна, галоўны і самы важны клопат — ісці.
У дарозе час яму не доўжыўся, не бавіўся.
Ён разглядаў людзей, між якімі ішоў, спрабуючы здагадацца, як хто жыў да гэтага паходу, чым займаўся, чым рупіўся; імкнуўся падзяліць, расчляніць натоўп на сем'і, на маладых і сталых, на мудрых і не зусім, на працавітых і ляных. Ніяк не мог разабрацца з дзецьмі — чые яны, хто іхнія маткі: уся малышня аднолькава ліпла да ўсіх жанчын, а тыя, кожная, як роднага, як свайго, лашчылі і песцілі ўсіх вісусаў.
У гэтым народзе, як звычайна бывае ў кожным мудрым і векавечным народзе, усе мужчыны былі мужныя і строгія, усе жанчыны — ласкавыя і пяшчотныя.
У цікавых назіраннях за незнаёмым народам выпадковы чалавек і не заўважыў, як мінуўся дзень. Колькі яны прайшлі, у які бок кіраваліся, ён не ведае і не помніць — спадарожны ішоў, нібы ў сне, сам рух для яго быў механічны — ён толькі перастаўляў ногі, і ўсё. Затое якая прастора была думаць, супастаўляць, разважаць!
I толькі тады, калі зайшло сонца і грамада, збочыўшы з дарогі, пачала атайбоўвацца на ноч Выпадковы адчуў, як стаміўся. Вельмі хацелася спаць, аднак ён рабіў усё, каб не заснуць,— карцела пабачыць, як гэтыя людзі кладуцца і як яны потым раніцою ўстаюць: ці гэта ў іх атрымліваецца само сабою, інстынктыўна, ці, можа, нехта ўсё ж дае які знак альбо кліч. Але як, якім чынам можна даць той кліч, калі людзі не бачаць, не чуюць і не гавораць?!
Як можна, не бачачы, не гаворачы і не чуючы, згаварыцца, устаць усім адначасова і адначасова пайсці?
Таму ён трымаўся, як мог, адганяў санлівасць і, усё пазяхаючы, спрабаваў разглядзець у пракаветнай цемры, што робяць людзі, як яны засынаюць. Але ўбачыць гэта было немагчыма: цемра была непранікальная.
Мусіць, ад таго, што ён так пільна, напружваючыся, углядаўся ў яе, змагаўся са сном, яму яшчэ болей хацелася спаць. Выпадковы і сам не заўважыў, калі і як праваліўся ў гэтую вязкую чарнату і знік.
Прачнуўся ён зноў жа ад нейкага святла — як усё роўна хто паварушыў яго. Было ціха-ціха. Падумаў, што і на гэты раз усё праспаў — пэўна, сонца ўжо ўзышло, а ён, як і перад гэтым, адзін ляжыць сярод лугу, у роснай, а таму і халаднаватай, траве. Аднак святло было не вельмі яркае, і гэта яго дзівіла. Ён паволі адплюшчыў вочы і здзівіўся яшчэ болей.
Усё наваколле было заліта матавым, нібыта месячным, святлом — здалося нават, што над лесам вісіць поўня. Святло струменіла, яно было спакойнае, няяркае, як прывіднае ўсё роўна, але ў ім усё дужа выразна бачылася.
На полі працавалі людзі. Тыя, з якімі ён ішоў. Поле было шырокае, і на ім хапала месца ўсім. Адны на сытых і дагледжаных конях аралі, уздымаючы аблогу, другія скарадзілі, трэція сеялі. Ён прыглядаўся ў надзеі ўбачыць дзе-небудзь які трактар, аўтамашыну ці сеялку, але нічога з гэтых прылад цывілізацыі на полі не было відаць. Людзі сеялі старым, даўнавечным спосабам, відаць, забыўшыся, што над светам ужо даўно шуміць такі позні, аж дваццаты, век.
Канечне, гэта быў народ, з якім ён ішоў і які хацеў зразумець. Спакойна, не спяшаючыся, але з ахвотаю людзі рабілі кожны сваю працу: сёй-той, каго ён ужо ведаў у твар, шморгаў лейцамі, падварушваючы коней, якія і так не засыналі ў баразне; іншыя, моцныя і цярплівыя, неслі на плячах, узяўшыся за хахлы, цяжкія мяхі з зернем — неслі да сявалак; а самыя вопытныя, набіраючы поўныя жмені зерня, з радасцю аддавалі яго зямлі.
Сярод сейбітаў, канечне ж, вылучаўся Белабог; і пастава яго змушала, абавязвала быць Галоўным Сейбітам, і жмені ў яго былі большыя, і зерне ляцела далей і клалася раўней — Прыгажуня, якая ляшыла яму, ледзь паспявала за спорнаю і размашыстаю хадою Валадара.
I ўсё гэта тым больш здавалася непраўдзівым, што на полі не чуваць было ніводнага гуку, ніводнага крыку, ніводнага шораху.
Хоць бы хто на каня ўзлаваўся ды "нокнуў" як след, хоць бы якая пуга ляснула ці вылаяўся хто, хоць бы хто крактануў, скідваючы з плячэй цяжкі мяшок. Не, навокал было ціха-ціха, і ад гэтай цішыні аж ламіла ў вушах. Калі Выпадковы заплюшчваў вочы, каб праверыць сябе, яму здавалася, што ўсю гэтую сяўбу ён проста прыдумаў,— не можа ж і напраўду працаваць столькі людзей, нічым не азваўшыся, нічым не выдаўшы сябе. Але як толькі адплюшчваў вочы зноў, відзежа паўтаралася і змушала паверыць у сваю праўдзівасць: працуюць! I поле асветлена, і людзі працуюць!
Ці не гэтая цішыня зусім неспадзявана зноў змарыла яго на сон. Ён не паспеў заўважыць, калі заснуў — як усё роўна нехта закрыў яму павекі і сілаю не даваў іх расплюшчваць, пакуль не супакоіцца.
Прачнуўся, як заўсёды, адзін. Навокала зноў жа было ціха-ціха.
I тое, што ён бачыў уночы, здалося яму такою лухтою, такою выдумкаю, што аж самому зрабілася няёмка за сваё блюзнерства. Прыдумаў: сяўба! Выдумаў: коні, сейбіты! Ды ўсё гэта табе самае большае магло толькі прысніцца. Якая ніва, якая сяўба? Вар'ят!
Выпадковы хуценька падхапіўся на ногі і аглядзеўся вакол сябе.
Была позняя раніца. Сонца ярчэла высока ў небе.
Ён стаяў пасярод палетка. Усё бяскрайняе поле, якое за адзін раз нельга згледзець вокам, было ўзарана, засеяна і праскароджана. Дзе-нідзе відаць яшчэ былі лехі — пучкі саломы, якія торкала ў зямлю Прыгажуня, каб Барадзень не сеяў у другі раз па сеяным, засталіся і пасля бараны.
Лапік жа, дзе ён спаў, абышлі. Абаралі і абскарадзілі з усіх бакоў. Быццам на гэтым месцы расло дрэва ці ляжаў камень, якому ніяк нельга было даць рады.
Значыць, і на гэты раз яго адрынулі і пакінулі аднаго пасярод незнаёмага, невядома навошта засеянага. поля. Ён крыху пазлаваў на грамаду, пашкадаваў, што яны з ім абыходзяцца так няветліва, а тады паправіў загадзя ўскінуты на спіну плячак і пайшоў па сеяным у толькі аднаму яму вядомы бок — даганяць незразуметы народ.
Раптам побач з ім нехта выразна загаварыў. Спытаўся:
— А навошта яны сеюць?
— Мусіць, думаюць неўзабаве вярнуцца сюды,— не гледзячы, адказаў ён незнаёмаму.
— I што, яны спадзяюцца, вярнуўшыся, сабраць тут ураджай? Але калі нехта апярэдзіць іх?
— То і на здароўе. Ён жа і сам, пэўна, нешта недзе пасеяў. Падзеліцца.
— А іншай ты прычыны не бачыш?
— Пакуль што не. Хаця...
— Вось і мне часам здаецца, што^яны гэта робяць адно для таго, каб не забыцца на сваё ўмельства, сваё майстэрства. Каб не развучыцца араць і сеяць. Столькі ж ідуць...
Незнаёмы, відаць, глыбока задумаўшыся, памаўчаў, а тады раптам нічога ні з якага спытаўся:
— А ты хто будзеш гэтаму народу?
Выпадковы ад нечаканасці аж спыніўся і, ужо шукаючы адказу на гэтае раптоўнае пытанне, зразумеў, што нікога побач з ім няма: і пытаецца, і адказвае на пытанні адзін і той жа чалавек — ён сам.
— Вар'ят! Вар'ят! — злосна вылаяў ён самога сябе.— То ж трэба — сам з сабою ўжо размаўляць пачынаю.
Хоць крыху і няёмячыся, што робіць такое, у злосці сплюнуў на чыстае, далікатна пасеянае і абскароджанае поле і пайшоў шпарчэй — калі ён цяпер дагоніць грамаду?!
Але дагнаў ён людзей яшчэ задоўга да абеду — ці то сам ішоў дужа шпарка, ці то яны падняліся і пайшлі пазней, чым ён думаў.
Выпадковы адразу ж увайшоў у густы пыл, узняты столькімі нагамі, увайшоў дужа смела, бо ўжо ведаў, што гэты пыл не прыстае і да яго таксама — колькі ўжо ідзе, а зусім не запылены ні сам, ні адзенне. Калі б такое было ў нейкім іншым, нармальным жыцці, адчувае, як бы ўжо рыпеў ён на зубах, як бы слязіліся ад яго запарушаныя вочы, як бы калоліся, нібы асцюкі, пад сарочкаю незлічоныя пылінкі. А так ён ішоў у самым пыле і не адчуваў яго.
Гэтак жа, як не адчуваў і не бачыў нічога, што адбывалася навакол. Як толькі ўступаў у гурт, усё для яго знікала, усё растваралася ў цішыні, а на самога насоўвалася вялікае, нібыта хмара, маўчанне, ад якога аж закладала вушы — у гэтай хмары, нібы ў вакууме, ужо не чуваць было ніводнага слова, ніводнага гуку, ніводнага шораху. Нават дрэвы там, дзе ішла грамада, здавалася, не шумелі, а калі і варушылі лістамі, то не чутна і не праўдзіва.
Шамацеў і не шамацеў вецер, булькатала і не булькатала рака, спявалі і не спявалі птушкі.
Навокал, канечне ж, абмінаючы гэты несканчоны гурт, злуючыся і лаючыся на перашкоды, на тое скопішча людзей, ехалі машыны і калёсы, але ён, як і ўсе іншыя ў натоўпе, не бачыў гэтага.
Навокал працавалі ў палях, гаманілі і перагаворваліся, плакалі і спявалі людзі, але Выпадковы не чуў іх. Усё гэта абыходзіла яго, быццам тое жыццё па-за грамадою і вось гэты настойлівы рух нідзе не сутыкаліся і былі размежаваны ў часе і прасторы.
А грамада была абыякавая і да яго. Колькі ён ні імкнуўся выдаць сябе, рассакрэціць сваю прысутнасць, даць людзям зразумець, што ён усё ж, нягледзячы на іх няўвагу і абыякавасць, ідзе з імі, яны не зважалі на гэта і вялі сябе так, быццам побач нікога няма — праходзілі каля чалавека. як каля нейкай невідзімкі ці як, каля пустога месца.
Вось і зараз ён паспрабаваў павадзіць між людзьмі рукою, але ніводная далонь не адгукнулася яму, не заўважыла яго. Паспрабаваў загаварыць да бліжэйшых — знарок голасна і выразна,— але ніхто ні рухам, ні поглядам не паказаў, не выдаў, што яго пачулі і зразумелі: безуважныя да чужака вандроўнікі зацята, маўкліва ішлі наперад.
I тады ён адчуў, як стаміла гэтае маўчанне, як яму захацелася з кім-небудзь пагаварыць — абы з кім, абы толькі бачыць, што цябе разумеюць, і чуць, як табе адказваюць, адклікаючыся на кожнае тваё слова. Жыць сярод маўчання, ісці сярод маўчання, маўчаць самому і ў адказ чуць тое самае маўчанне — гэта невыносна цяжка і недарэчна.
I ён раптам, нібыта не ідзе, а стаіць недзе за трыбунаю, загаварыў. Загаварыў гучна, выразна і з пафасам:
— Людзі! Я ведаю, што вы чуеце мяне, бачыце мяне, адчуваеце мяне. I толькі прыкідваецеся, што я тут лішні, чужы, выпадковы вам, і робіце выгляд, што не заўважаеце мяне. Проста вы не хочаце прыхадня пусціць да сябе ў душу, не хочаце, каб я зразумеў вас. Але ж мушу вас запэўніць, а можа, і засмуціць, што я і ў душу вашу залезу, і зразумею сэнс вашага руху і вашага жыцця. I калі яны мудрыя, я застануся з вамі назаўсёды — каб памагаць вам. Стану вашым слыхам, зрокам і словам. Я здагадваюся, што я ваш і некалі выпадкова не пайшоў з вамі, бо не паверыў вам, і астаўся відушчым...
Скончыў і пільна агледзеў усіх, што ішлі побач,— а раптам хто і напраўду слухае яго і выдасць хоць бы нейкай дробяззю сваю цікаўнасць?
Аднак усе як ішлі, так ішлі і далей — абыякавыя да ягоных слоў і прызнанняў: вольна, як і да гэтага, бегалі ля ног дарослых дзеці, узнёслыя і шчаслівыя, ведаючы сабе цану, з годнасцю плылі жанчыны, мудра і засяроджана тупалі між імі задумлівыя мужчыны. I нікому не было аніякай справы ні да ягонай усхваляванай прамовы, ні да яго самога.
Ён пераконваўся яшчэ раз, што яны і напраўду глухія, сляпыя і нямыя!
Побач з Выпадковым у натоўпе аказалася Прыгажуня — яна ішла абыякавая да яго, як і ўсе іншыя.
Дзяўчына вельмі падабалася яму, і ён, ведаючы, што ніхто гэтага не бачыць, не саромеючыся, шукаў яе ў натоўпе і потым доўга і ўважліва разглядаў, любаваўся ёю, лашчыў вачыма ўсё, што можа толькі захапляць у жанчыне мужчыну.
Часам яму нават здавалася, што ідзе ён з гэтым народам менавіта з-за Прыгажуні...
Выпадковы, убачыўшы, што іхнія рукі былі зараз амаль што побач, напружыўся, сабраў усю сваю волю і хацеў узяць яе пальчыкі ў далонь. Але рука, як і раней, нібыта натыкнулася на нейкую загадкавую перашкоду. Больш таго, якаясьці невядомая сіла адштурхоўвала яе з такою настойлівасцю, што Выпадковы, паспрабаваўшы пераадолець яе, зразумеў, што зрабіць гэта немагчыма, перастаў тузацца, рыўком, ледзь не стаптаўшы малога, які трапіўся пад ногі, адскочыў убок, далей ад Прыгажуні, і ўжо да самага вечара сцішана ішоў у натоўпе — раззлаваны, незадаволены і маўклівы, як і ўсе.
Заснуў ён адразу і моцна. На гэты раз у яго не было ніякага жадання падглядаць, як людзі кладуцца спаць.
Але сярод ночы яго нібы разбудзіў хто. Здаецца, што ён нават выразна пачуў, як нехта загадаў яму: "Уставай!" і, правёўшы далонню па вейках, дакрануўся да пляча.
Адплюшчыў вочы і здзівіўся — каля яго нікога не было. I яшчэ больш здзівіўся, што ўжо зусім выспаўся — стомы ён не адчуваў, быў бадзёры і свежы.
Над наваколлем, як і мінулую ноч, вісела ўсё тая ж дзіўнаватая поўня. Святло ад яе зноў жа ішло прывіднае і матавае, нібы ў пахмурны дзень, яно струменіла, пералівалася, было, здаецца, рухомае.
Адчуўшы ва ўсім целе сілу і энергію, ён пругка, адным рыўком ускочыў на ногі.
I адразу ж, нібыта запушчанае ім самім, усё заварушылася, захадзіла, зашастала. Шоргалі пілы, грукалі сякеры, ляскалі малаткі, вішчэла цыркулярка, хадзілі людзі — хто насіў дошкі, хто цясаў бёрны, хто заразаў вуглы, што імшыў хаты, хто ўстаўляў рамы, хто ставіў кроквы, хто складаў печы, а хто ўжо і спрабаваў паліць у іх,— каб праверыць, ці добрая атрымалася цяга.
Яму і напраўду здавалася, што ён сам уключае і выключае гэты рух: заплюшчыш вочы — робіцца ціха, адплюшчыш — зноў усё пачынае варушыцца, рухацца, хадзіць. Але ж Выпадковы разумеў, што думаць гэтак зусім наіўна — людзі, канечне ж, працавалі тут і да таго, як ён прачнуўся: бачыш, колькі хат паспелі панаставіць яны за гэты час!
Успомніў, як аднойчы прачнуўся ля новай вёскі, якой увечары, калі клаўся спаць з грамадою, не бачыў. Дык вось якая гэта была вёска. Яе, як і гэтую, сённяшнюю, людзі, з якімі ён ішоў,пабудавалі талакою за адну ноч!
I тут жа, нібы падахвочаны кімсьці, Выпадковы рашуча пайшоў у гурт будаўнікоў, якія рупіліся на будоўлі.
Насіў з жылістымі мужчынамі дошкі, памагаў цеслям выбіраць шпары, заразаць вуглы, падымаць бёрны на зрубы, ставіў з Барадзенем кроквы, прыбіваў латы да іх і нават, убачыўшы, як Прыгажуня ў новай печы спрабуе распаліць агонь, назбіраў сухіх, смаловых стружак, унёс у хату і высыпаў іх перад дзяўчынаю. Тады яму здалося, што рукі іхнія нібыта дакрануліся між сабою, але ён і сам не паверыў у гэта — канечне ж, прыдумаў тое, чаго жадаў.
А вось з рукамі Барадзеня яго рукі і напраўду сустрэліся — калі вяршылі страху. Белабогава далонь напачатку здрыганулася, а затым на нейкі момант прыціхла на чужых пальцах. Валадар, мусіць, здзівіўся — як гэта, выпадковы чалавек, якога яны адрынулі, усё яшчэ тут? Рукі спакойна паляжалі крыху, памаўчалі, як падумалі, а затым саслізгнулі на дранку: зноў узяліся за працу — нібыта нічога не здарылася, нібыта нічога яны і не зразумелі, і не заўважылі.
Людзі працавалі зладжана, вельмі дакладна рабілі любую работу, і яму ўжо не верылася, што яны не бачаць, не чуюць і не гавораць.
Ён сачыў за суладнаю працаю дойлідаў і рабіў любую работу, якая траплялася пад руку,— дзіва, усё ў яго таксама атрымлівалася — а сам думаў, думаў, думаў, спрабуючы хоць нешта зразумець.
Навошта і праўда яны рубяць дамы, ставяць гэтую вёску. Навошта выштукоўваюць хлявы, свірны, каморы, клеці, лазні, калодзежы? Для каго? Для сябе? Каб, вярнуўшыся ў гэтыя мясціны, ім калісьці не толькі было што есці — пасеялі ж ужо! — але было дзе і жыць?
Аднак калі тое будзе? Калі яны вернуцца? У хатах хутчэй за ўсё за гэты час парастуць бярозкі і таполі, яны праб'юць, уздымуць на сабе не толькі падлогу, але і столь і зашумяць над стрэхамі і камінамі, з якіх ніколі не ішоў дым, сваімі густымі кронамі.
Тады навошта гэта работа? Можа, і праўда — каб не страціць умельства? Але калі яно зноў-такі знадобіцца, тое ўмельства? Некалі? Гэта ж так доўга чакаць! Няхай сабе! Аднак калі ёсць "некалі", трэба каб было ўсё, што па часе спатрэбіцца яму.
Выпадковаму здавалася, што гэты народ запланаваны на будучыню. Быццам зараз у яго няма жыцця, а ён працуе і жыве толькі на заўтрашні дзені— як усё роўна продкі ахвяравалі сабою дзеля нашчадкаў.
Але ж недарэчна і нават жудасна пакідаць новую вёску, у якой ніхто ніколі не жыў, і ісці бог ведае куды і чорт ведае навошта. Пакідаць вось гэтыя дыхтоўныя хаты, у якіх бы толькі жыць ды радавацца...
Куды ісці? Навошта ісці?
Усё тое, што наперадзе, калі чалавек ідзе, абавязкова астанецца ззаду.
Дык што, тады, выходзіць, зусім не трэба нікуды ісці?
Хто яго ведае! А раптам тое, што страціў ззаду, знойдзеш якраз наперадзе...
Ён зноў задумаўся пра рух, пра сэнс гэтага руху, у якім жадаў разабрацца, але тут нечакана пагасла святло, як усё роўна нехта выключыў электрычнасць, знікла поўня, зніклі падобныя на паўночнае ззянне сполахі, стала цёмна-цёмна, апраметная цемра пакрыла непранікліваю чарнатою ўжо гатовую вёску, закончаныя хаты і саміх будаўнікоў, якія хутчэй за ўсё тут жа апускаліся на зямлю альбо засыналі там, дзе працавалі. Яго цемра заспела на ганачку ля пабудаванай, як кажуць, пад ключ, хаты, і ён, дзе стаяў, апусціўся на прыступкі, адчуў нейчую спіну, прыхінуўся да яе і так заснуў — нібыта і сам міжволі адключыўся, забыўшыся, у чым толькі што хацеў разбірацца, што шукаць.
Гэтую раніцу ён прачнуўся ад нейкага лёгкага, ледзь улоўнага дотыку нейчай далоні да ягонай рукі. Адплюшчыў вочы і, здзіўлены, убачыў, што каля яго нікога няма. Але побач акуратненька, па парадку, нібы па чарзе прачыналіся і падымаліся іншыя людзі — як усё роўна іх таксама нехта будзіў.
Той, невідомы дзяжурны, быў вельмі ўважлівы і дакладны — ён імкнуўся пабудзіць усіх, не абмінуўшы нікога: ні тых, што, сонныя, сядзелі на лішніх, не скарыстаных бёрнах, ні тых, што соладка спалі на стружках, ні тых, што начавалі ў хатах, паклаўшы галовы на новыя, пахкія ад свежай смалы, сталы і падаконнікі.
Спадарожны зразумеў, што пабудца, якога не бачна, хутчэй за ўсё ў грамадзе за гадзіннік, і ў яго абавязкі ўваходзіць не пакінуць ніводнага не папярэджанага, што яны пайшлі ўжо,— дык вось як племя дружна здымалася з месца і таямніча для Выпадковага знікала: чужая рука для невідомага не існавала, і ён абмінаў яе.
Вандроўніку нават здалося, што робіць усё гэта сам Белабог, скідваючыся на той час невідомым,— здаецца, спадарожны пазнаў ягоную руку.
Ён лёгка ўскочыў на ногі — нібыта і не было для яго начной працы, начной будоўлі.
Грамада пачала ўжо свой рух. Тыя, што ўсталі раней, паспелі крыху адысціся ад пабудаванай уночы вёскі, а тыя, каго пабудзілі толькі што, хуценька прахопліваліся і, яшчэ сонныя, спяшаліся дагнаць гурт.
Наперадзе ўжо ішлі Белабог з Прыгажуняю, яны нібы вялі за сабою ўсіх, і Спадарожны, крыху зайздросцячы і раўнуючы, усё ж захапляўся імі. Зацікаўлена сочачы за Ім і Ёю, назіраючы за тым, як прыгожа яны ідуць, як даверліва размаўляюць іхнія рукі, ён міжволі думаў, што, мусіць. сімваламі гэтага народа і гэтай хады з'яўляюцца менавіта Мудрасць і Прыгажосць.
Яму самому ішлося лёгка, а думалася яшчэ лягчэй — галава была чыстая і кожная цікавая думка імгненна, шчодра раскрывалася, як набухлы пялёсткамі бутон.
Зараз ужо шмат якія рукі размаўлялі і з ім. Яны дакраналіся да далоняў, да пальцаў, да тыльнага боку рукі, якім звычайна выціраюць пот з ілба, і нешта гаварылі, гаварылі, гаварылі... Ён злаваўся, бо ўсё яшчэ не разумеў мовы рук, а тыя супакойвалі, цярпліва, па некалькі разоў стараліся яму нешта растлумачыць. Мусіць, імкнуліся выспаведацца, расказаць, хто яны такія, адкуль, куды і, галоўнае, навошта ідуць, але Спадарожны не лавіў гэтага. Разбіраў толькі некаторыя незразумелыя, дзіўныя словы, кшталту "ладатрус", "радыяцыя", "зомбі", але яны былі для яго пустыя і зусім нічога не значылі. Спадарожны, хоць і не разумеў гэтых слоў, адчуваў, што яны непростыя, абразлівыя, і таму тое, што стаяла за імі, здавалася яшчэ больш страшным, нават злавесным.
Адно толькі ён ведаў пэўна: там, дзе жыў гэты народ, здарылася нейкая жудасная бяда, нейкая жахлівая катастрофа, якая змусіла людзей пакінуць свае хаты і пяйсці.
Пасля сумеснай начной працы яго, мусіць, прызналі за свайго і, нягледзячы на тое, што ён не разумеў іхняй мовы, падбадзёрвалі — маўляў, нічога, не перажывай вельмі, хутка навучышся.
Нават Белабог, які калісьці грэбліва адкінуў ягоную руку, зараз сам шукаў яе.
Неяк надвечар, калі сонца ўжо стаяла на самым небасхіле, Спадарожны заўважыў, што Барадзень, які ўвесь гэты час быў уперадзе руху, паволі слізгаючы па руках супляменнікаў, ідзе ў канец натоўпу — нібы шукае каго. I ўжо толькі тады, калі той быў зусім блізка, Спадарожны зразумеў, што шукае ён менавіта яго.
I праўда, калі Валадар дакрануўся да ягонай рукі, пазнаў яе, ён вельмі ўзрадаваўся і штосьці доўга гаварыў — Спадарожны адчуваў, як нейкія незразумелыя эмацыянальныя сігналы калоліся ў далонь, як нейкая цеплыня запаланяла ўсю руку і ўсё цела — нібы ад дотыку экстрасенса.
I хоць ён нічога не зразумеў з таго, што гаварылі яму Валадаровы рукі, усё ж адчуваў, што Белабог задаволены размоваю. Яшчэ пабыўшы крыху каля Спадарожнага, ён зноў годна накіраваўся наперад, лёгка і вольна размінаючыся з людзьмі, ні з кім з іх не сутыкаючыся, усіх абыходзячы.
Гэтак жа лёгка знайшоў у натоўпе Прыгажуню, і тая даверліва сустрэла ягоную руку. Яны ішлі поплеч і пра нешта доўга і эмацыянальна гаварылі.
Спадарожны злавіў сябе на думцы, што гэта яму непрыемна, што ён раўнуе яе, гневаецца на яе, і раздражнёна адвярнуўся. Разглядаў іншых людзей, вывучаў іншых жанчын і мужчын, змушаў сябе непрымусна думаць таксама пра нешта іншае, стараўся не глядзець у іхні бок, але бачыў толькі іх, цікавіўся толькі імі.
Дзіўна ён кахаў яе! Кахаў гэты прывід, гэтую відму!
Калі Спадарожны, на хвіліну адвёўшы позірк, зноў зірнуў туды, дзе яны ішлі, ён не паверыў сваім вачам: Барадзень ішоў адзін! Пачаў вачыма шукаць яе, але Прыгажуні нідзе не было відаць. Ён захваляваўся, нецярпліва, выцягваючы шыю, круціў галавою, каб, нарэшце, убачыць яе, але ўсё дарэмна: Прыгажуня як скрозь зямлю правалілася.
I калі ўжо Спадарожны зусім страціў надзею адшукаць яе ў натоўпе, нейчая пяшчотная далонька даверліва ўторкнулася ў яго далонь і, як напалоханае птушанятка, сцішылася ў ёй.
Нават не паварочваючы галавы, ён ведаў, што гэта была Яна.
Прыгажуня ўсім целам прыціснулася да яго. Ён павярнуў яе твар да сябе і зірнуў ёй у вочы. I здрыгануўся: яму здалося, што вочы былі жывыя, яны, ці чуеце, бачылі! Але разглядзець іх уважлівей Спадарожны не паспеў: апошні, нейкі дужа яркі прамень закотнага сонца ўкалоўся яму ў зрэнкі і адразу пагас, знік, той жа час стала цёмна-цёмна — і зараз як усё роўна нехта выключыў святло...
Цела яе было гарачае, а вусны — халодныя.
Ён грэў іх усё настойлівей і настойлівей і адчуваў, як яны ўвачавідкі цяплеюць, робяцца такімі ж гарачымі, як і цела,— неўзабаве ўжо ягоныя вусны былі халаднейшыя і самі грэліся аб дзявочыя.
У яго было толькі дзве рукі, яму ж самому здавалася, што іх сотні, але і соцень не хапала — хацелася мець яшчэ болей. Не памятае, як і калі ўсё на свеце знікла, а сам ён нібы праваліўся ў якое прадонне — памятае толькі, што падаць яму было радасна, прыемна, насалодна і крышачку боязна...
Назаўтра Прыгажуня ішла, як заўсёды. Гаварыла рукамі з усімі, падыходзіла да Белабога, і яны, нібы нічога і не здарылася, дружна і ласкава некаторы час крочылі побач, зацікаўлена, як і раней, размаўлялі.
Падыходзіла яна і да Спадарожнага, ласкава дакраналася да яго рук, нешта гаварыла яму, але ён, хоць і прабыў з ёю ўсю ноч, не зразумеў ніводнага слова.
Ішоў — сярод тякой грамады і ў такаой адзіноце! — і ўсё разважаў, думаў пра тое, што ўчора адбылося.
Чаму Валадар прыслаў да незнаёмага чалавека Прыгажуню? Чаму яна, да гэтага абыходзячы, грэбліва абмінаючы яго руку, падышла сама і сама ўторкнула ў далонь свае пальчыкі? Чаму?
Яны з Белабогам адчулі, што пачуццё Спадарожнага шчырае і моцнае, што жаданні яго светлыя і цнатлівыя? I вырашылі не абражаць каханне, не здзекавацца з яго? У яе таксама нешта нейкае нарадзілася да Выпадковага ці яна проста выканала загад мудраца? Ды і ўвогуле навошта Валадар ахвяраваў Прыгажуняю?
Чакай, чакай... А можа, тут нейкі іншы клопат? А можа, і ім самім захацелася пачуць, убачыць, загаварыць? А што ты думаеш! Белабог жа, канечне, разабраўся і зразумеў, што Спадарожны бачыць, чуе і гаворыць... I якая надзея з'яўляецца ў грамады — хай хоць, можа, дзеці шчаслівейшыя будуць... Хаця, хто яго ведае, ці шчасцем усё гэта скончыцца? А што, калі дзеці, якія ўбачаць, пачуюць і загавораць, пачнуць саромецца сваіх бацькоў, а то і смяяцца з іх? I замест таго, каб умацаваць грамаду, разбураць яе?
— I ўвогуле, куды яны ўсе ідуць? — роспачна і нечакана для самога сябе закрычаў Спадарожны і здзівіўся, калі нехта вельмі выразна адразу ж адказаў яму:
— А хіба ты не бачыш — куды? Яны ідуць наперад.
Выпадковы агледзеўся па баках, але нічога падазронага не заўважыў: нікога чужога побач не было, а свае, звыклыя ўжо спадарожнікі, як заўсёды, ішлі задумлівыя, маўклівыя.
Аднак жа нейчы голас ён і напраўду чуў! Хто ён і дзе хаваецца? Яму спадабалася, што нехта загаварыў з ім, і ён спытаўся зноў:
— А што яны шукаюць?
— Сябе.
— А навошта сеюць збожжа і рубяць хаты?
— Магчыма, яны вернуцца...
— Дык ты ж казаў, што ідуць толькі наперад.
— А хіба нельга, ідучы наперад. вяртацца назад? А можа, яны ідуць па крузе, падымаючыся па спіралі ўсё вышэй і вышэй
— Раз у сто год вяртаючыся на свае сляды?
— А што ты гарэзуеш? Канечне, вяртаючыся. Праз сто ці, можа, праз дзвесце гадоў. А ты ведаеш, што і ты ўжо ішоў з імі.
— Ну, гэта ты мне кінь. Ні з кім я ніколі не ішоў.
— Ішоў. Проста забыўся. Успомні. I ў хаце, якую яны некалі пабудавалі, жыў.
— Я ў бацькавай хаце жыў.
— А бацьку хто зруб паставіў? Яны!
— Глупства!
— Можа, скажаш, глупства і тое, што прайшло ўжо сто гадоў, як ты і гэты раз ідзеш з імі?
— Сто гадоў?!
— I вы вярнуліся ў тыя мясціны, дзе ты сустрэў іх і адкуль пайшоў. Глядзі ж, нявернік!
Спадарожны зразумеў, што ён зноў гаворыць сам з сабою, але ўсё ж азірнуўся.
Нібы з нейкага засцілу, з пылу і смугі паступова выплывала знаёмая дарога, абрысы яе рабіліся ўсё больш і больш выразнымі.
Дарога гэтая вяла на яго дачу. Значыць, грамада вярнула Спадарожнага якраз туды, дзе і забрала.
Вунь ужо на лузе хтосьці стаіць з аброццю — сочыць каня. Вунь нехта вяртаецца з лесу, з ягад, трымаючы ў руках поўнае вядро аж сініх дурніц. Вунь нейкі гаспадар косіць траву.
Наперадзе, на дарозе, прыгледзеўшыся, ён ўбачыў чалавека з пехцяром за плячыма, які, не спяшаючыся, ішоў адзін. Вернуты прыгледзеўся, пазнаў у чалавеку суседа па дачы, які быў, як заўсёды, у тым самым спартыўным касцюме,— тут час, мусіць, спыніўся — міжволі ступіў на цупкую сцяжынку і пайшоў даганяць яго...
— Здароў быў! — яшчэ з-за спіны павітаўся ён.— На дачу тэпаеш?
— Ага,— сусед павярнуўся на яго словы, узрадаваўся, кіўнуў галавою і пайшоў яшчэ павольней.— А дзе гэта ты столькі прападаў. Я ж цябе даўно нешта не бачыў.
— Гарэлку піў. Разумееш, запой,— зманіў, Вернуты нават не пачырванеў ад сораму, што маніць: а хіба можна каму ўсур'ёз растлумачыць, дзе ён быў?!
Было ціха, свяціла ранішняе сонца, спявалі птушкі.
— А ты бачыў, тут толькі што нейкі натоўп людзей праходзіў? — спытаўся Вернуты.
— Ты і сёння, відаць, яшчэ, галубок, не адаспаўся. Які натоўп, якія людзі?! Адзін я, акі перст, на гэтай дарозе. А цяпер во ўдвух будзем...
Вернуты зразумеў, што сусед не бачыў грамады, якая прывяла вандроўніка дадому.
Яму было прыемна чуць гэтую балбатню звычайнага чалавека, прыемна гаварыць і разумець, што цябе чуюць і заўсёды могуць адгукнуцца на твае пытанні, прыемна было пытацца самому і адказваць суседу. Толькі зараз ён адчуў, як засумаваў па звыклых чалавечых адносінах, па слову, якое і гаворыцца, і чуецца. Засумаваў па размове.
— Ну расказвай хутчэй, што тут у нас?
— А нічога асаблівага. Усё як было, так і ёсць.
— I нічога за мой запой не здарылася?
— Здаецца, не. Хаця... Вунь у мяне ўжо трускалкі чырванець пачынаюць. А памідораў будзе сёлета! Усе кусты ў яблыках.
— А бульбу не капаеш яшчэ?
— Не. Памацаў пад адным кустом — дробная пакуль. Але хутка ўжо можна будзе і ласавацца скараспелкаю.
— А маю дачу ніхто не разбурыў, не спаліў?
— Не, здаецца, стаіць. Толькі хтосьці як разварочваўся ля твае хаты на машыне, дык на граду з цыбуляю ўз'ехаў.
— Бог з ёй, з той цыбуляю. Перажывём.
— Глядзі ты, які абыякавы да сваіх градаў. А вунь Апанасік з Міхалкаю нават пабіліся. Міхалка таксама колам пярэднім нейкую морквіну прымяў, дык Апанасік як наскочыў на яго... Цэлага паўдня парожнімі вёдрамі біліся. Адзін — бух! А тады другі — бух! Во звон стаяў на ўвесь дачны пасёлак — невядома толькі, што гэта так звінела: ці то вёдры, ці то, можа, галовы.
Вандроўнік засмяяўся — і гэтая балбатня яму была даспадобы. Раней, калі выпадала ісці на дачу разам з суседам, ён рабіў усё, каб астацца на дарозе аднаму,— чалавек быў дужа гаваркі, і кожны, хто праходзіў з ім хоць кіламетр, клаўся на дачы з тупым галаўным болем ад бесперастанных размоў.
Зараз яму ўсё гэта падабалася, і ён сам распытваў суседа:
— Ну, а як нашы футбалісты? Выйграюць?
— Дзе там! I апошнюю гульню збаёдалі. Вахлакі! Казлы! Ні нападзення, ні абароны няма...
Зноў вярнуліся да сваіх дач.
— Слухай,— загаварыў сусед,— шкада, што цябе не было: тут добры гной прадавалі. Я сабе купіў.
— А што ты сёння на дачы рабіць збіраешся?
— Ведаеш, хачу згарбузаваць адну інтымную прыбудоўку. Камянёў назбіраў. А то ўсё да суседзяў прашуся. Надакучыла ўжо.
Незаўважна яны прыйшлі да дачы — дарога зусім не здоўжылася, і галава надзіва зусім не забалела: была свежая і ясная.
Калі ён убачыў свой зялёны лапік у чатыры соткі, сваю цесненькую хацінку, збітую з пашаляваных дошак, зашчымела ад хвалявання сэрца, перасела ў роце: ён так даўно тут не быў, а ўсё без яго цвіло і буяла.
Хоць прайшло ўжо столькі часу, агурочнік крыху пажоўкнуў, але не завяў: усё роўна быў крамяны і ядраны.
Вандроўнік яшчэ крыху пастаяў, палюбаваўся градамі, а пасля ўзяў вядро, набраў вады і паставіў на сонцы — няхай грэецца, бо халоднаю вадою агуркі паліваць нельга: загінуць.
Паправіў граду, якую прымяла машына, прапалоў клубніцы, падвязаў памідоры.
Пасля паліў агуркі. Фізічна адчуваў, як прагна ўбірае ваду зямля, як радуецца ёй агурочнік. Потым узяў шланг, адзеў яго на кранік і паліў усе грады.
А што далей?
I раптам зразумеў, што тут ужо яму зрабілася сумна і нецікава.
Сусед на сваім падворку грукаў дошкамі, а ён не знаходзіў сабе месца: Вандроўнік быў ужо сапсаваны, непрыдатны для ціхай і спакойнай дачнай мітусні.
Зараз ён суміўся па грамадзе, па яе маўчанні, па яе руху. Перад вачыма, як жывая, стаяла Прыгажуня, і яму нясцерпна хацелася да каханай. Вандроўнік яскрава ўяўляў, як зараз упэўнена і лёгка наперадзе грамады ідзе Белабог, і яму таксама рупіла яго ўбачыць — выгляд і розум Валадара напаўнялі спакоем і ціхамірнасцю кожнага, хто крочыў побач з ім. Ён смуткаваў і без іншых твараў, якія прымільгаліся і запомніліся яму ў дарозе і без якіх тут Вандроўніку ўсё чагосьці не хапала.
Асабліва ён тужыў па руках — даверлівы дотык гэтых людзей здымаў стому, на цэлы дзень зараджаў моцнаю жыццёваю энергіяй. I яшчэ яму чамусьці здавалася, што вось зараз ён ужо абавязкова зразумее гаворку чужых рук і навучыць свае адгукацца ім.
Божа мой, якія дробязі тут усур'ёз хвалююць людзей: "прывезлі гною", "стапталі граду", "прайгралі футбалісты"... Ну добра, выйграюць гэтыя няшчасныя футбалісты. А далей што?
Там, у грамадзе, ён ядчуваў дарогу і вялікую ідэю. вялікую прагу велічы і жыцця. Хоць ён і не разумеў пакуль што гэтай ідэі, але здагадваўся, што яна праўдзівая і мудрая.
Ён абавязкова павінен яе зразумець!
Пасядзеў на ганачку, паглядзеў на грады, якія, палітыя, акрыялі і зазелянелі, устаў, са смакам напіўся з крана, ускінуў зноў за спіну плячак і пайшоў прэч са свайго падворка.
— Куды ты? — здзівіўся сусед па дачы.— А я думаў, што ты мне паможаш гмах узводзіць.
— Няма часу,— махнуў ён рукою і пайшоў яшчэ шпарчэй — даганяць грамаду
Там быў разумны Белабог.
Там была Прыгажуня.
Там, хутчэй за ўсё, рос ужо і яго сын — можа, вось зараз ён ідзе якраз поплеч з Валадаром.
I яшчэ ён міжволі адчуваў, што там неўзабаве яму давераць нешта вельмі важнае і сур'ёзнае — магчыма, нават у бліжэйшую сяўбу яго зробяць Галоўным Сейбітам.
Зараз Падарожніку здавалася, што ён абраны, нават асуджаны кімсьці на гэты рух і на гэтую вандроўку
Похожие статьи:
Янка Сіпакоў → Янка Сіпакоў - Перавернуты
Янка Сіпакоў → Янка Сіпакоў - Як спакайней?
Янка Сіпакоў → Янка Сіпакоў - Клетка