Віктар Карамазаў - Час ваўкоў

Увага!!! Поўны змест

   З Петраком, сівым голубам, мы едзем на возе па лесе.
   Я ў яго пытаюся:
   – На халеру табе гэтая кабыла?
   А ён – у мяне:
   – Што, мулка ехаць? Мая кабылка не падабаецца?
   Я спрабую патлумачыць:
   – Ехаць з табою, Пятрок, мне заўсёды не мулка. I кабылка падабаецца. Гарачая, скура на ёй гарыць, капыт звонкі, гожая, нібы з тутэйшае глінкі, чырвань з пясочкам-папялочкам. Але ж яе, маладую, неаб’езджаную, каб утрымаць, маладая сіла трэба. Сам кажаш, як яна цябе з ветрыкам пракаціла: дзе калёсы, дзе фурман. Калёсы не бяда, ужо на спраўных едзем-парыпваем, а сам за бакі паўвясны трымаешся, крэкчаш, як раней не крактаў. Дзякуй Богу, што галава цэлая, жывы. Таму і пытаюся: ці па гадах табе ластаўка?
   Пятрок самотна пазірае мне ў вочы, быццам мяне шкадуючы, усё роўна як зверына не яго, а мяне ледзь на той свет не справадзіла.
   – Навошта кабыла? – перапытвае ён і пускаецца ў даўно, як мне здаецца, узважаныя развагі. – А навошта мне лес, ружжо, сабака? Навошта ваўкі, дзікі, цецерукі? Вёска Гусарыкі, у зоне, нікому не патрэбная, навошта? I жонка, Мар’я, навошта? – Сыпануў пытаннямі, мне і сабе, усяму свету, і ўхмыляецца, чакае, што я на іх адкажу, – дае хвілінку падумаць. Але адказаць на свае пытанні можа адно ён сам. Мне паслухаць цікава, куды ад іх паверне, што скажа. I ён разважае далей: – Я волі хачу. Лес – мая воля. I ружжо – воля. I сабака – воля. I Мар’я. Як узяў яе, адразу пастанавіў: ты – гаспадыня ў хаце, я – у лесе, у полі, на рацэ і за ракою гаспадар. Вось і кабылка – мая во-люш-ка! Яна ёсць – я запрог і паехаў. Куды і да каго? А куды душа загадае. Чужой каманды тут няма. Іншаму лепш за каня машына, а ў мяне такія дарогі, што кабылка – самы раз.
   Мы сядзім на драбінах побач, звесіўшы частакольчыкам чатыры нагі, едзем па лесе ці то доўгім прагалам, ці то зарослай дарогай, нагамі ды коламі не ўтаптанай, не ўкатанай, не выбітай. Пасля халоднай вясны ў цяперашнім мінорна-задумлівым шэпаце запознена-цёплых, з прыпарачкам пасля ціхага дожджыку, яшчэ скупаватых на сонейка днях пачыналася нясмелае, падобнае сваім понаравам да нас, тутэйшых лесавых людзей, лета; зелянінка навокал блішчала мякенькая, чысценькая, у кожным каліўцы непаўторна духмяная, і дарога кацілася духмяная – трава ды трава, кветкі ды кветкі, ані знаку, што тут дарога і нехта яшчэ, апроч нас, яе топча; злева і справа, наперадзе і за спінамі – лясныя сцены, яшчэ не загусцелыя і памяркоўныя ў сваім шэпце. Спачатку, як выехалі на гэтую пуцявінку, я быў здзівіўся, што на ёй ані слядочка ад ног, капытоў, колаў, а пасля, праехаўшы, паўглядаўшыся ў яе з трывогаю, даўмеўся: каму ў зоне, арыштаванай ды выгараджанай дзе калючым дротам, дзе людскімі перасцярогамі ды страхамі, дзе дзяржаўнай хлуснёю і здрадаю, дарогі таптаць? Чалавек тут, свой і чужы, рэдкі госць, а тым больш з канём ці на машыне. Хіба здзічэлы без гаспадара сабака ці воўк, сам сабе гаспадар, аб’явіцца, насцярожана азірнецца ў немачы, праскуголіць? Або дзік забрыдзе, спыніцца, звесіць лыч і замрэ, вынюхваючы, ці ёсць тут якая небяспека або спажыва?
   Мне ўспомнілася, як аднойчы мы з ляснічым, дарэчы, ужо нябожчыкам, зямля яму, добраму чалавеку, пухам, заехалі ў Гусарыкі да Петрака, проста так заглянулі, без усялякага клопату, едучы міма, і за сяброўскай бяседаю даседзеліся да позняга вечара. А была глыбокая восень. Выйшлі з хаты: хоць вока выкалі – цемра. I тут Пятрок, з прыцэлам ці без прыцэлу на наш паляўнічы імпэт, кажа, што вось правядзе гасцей і пойдзе пужаць дзікоў за вёскаю, дзе авёс пераспелы на корані – калгас не скасіў і ўжо, напэўна, пусціць пад снег, як у калгасе часта здараецца, – туды дзікі прыходзяць, калі агні ў вёсцы патухнуць, і гэта – сімфонія, як яны табуном пачнуць у цішыні смактаць ды чаўкаць. Ляснічы загарэўся на сімфонію і мяне ўгаварыў застацца. А стрэльбы ў нас былі. Узяў і Пятрок свае два ствалы. Выйшлі на рэчачку, а бераг высокі, вада пад ім блішчыць ад маладзіка, нібы сіняя шкліна. Аўсяны клін абышлі, я заняў баявы пост над самым бродам, дзе кабаны рэчку пераходзяць, а сябры – адзін у адзін бок ад мяне, другі ў другі бок. Стаю ў аўсах, з каласкоў зярняты ў далонь вылушчваю і ў рот кідаю, на рэчку пазіраю. Ужо ногі задзеравянелі, сесці ахвота, карак ад напругі замлеў, стрэльба ў руках пацяжэла, а набегу няма і няма. Ляснічы абазваўся: «Не чаўкай, а то Пятрок глухаваты, з кабаном цябе зблытае, не прамахнецца». Божа, думаю, дзе той ляснічы стаіць, а чуе маё чаўканне, якога сам не чую. I раптам з берага ў ваду: боўць, боўць, боўць, – нешта пасыпалася, нібы каменне ў кузава самазвала, вада закіпела. Бачу, як на бераг выкочваюцца гарбы цёмныя, срабрацца на грэбнях, ды блізка, і ўсе – у мой бок, на мяне. Душа, нібы вопратка з цвічка, калі пяцелька парвецца, шусь уніз, сарвалася, у пяты абвалілася, ледзь не самлеў, але думка ў галаве прачнулася: ну – пекані! Я курок пальцам цап-лап – дзе ён? А гарбы і растварыліся: куды страляць? I ўжо само паветра зачаўкала з усіх бакоў. Дзік побач, мацней за ўсіх, чаўкае, хоць ты яго рукамі хапай. Але ж не відаць! Ат, думаю, тут і ўсляпкі, не бачачы, грэх прамазаць, калі пекануць у самае чаўканне, – куды дзік дзенецца? З двух ствалоў і грымнуў. I адразу – яшчэ стрэл, блізка ад мяне. Бура ўзнялася – фур-р, жалезная сіла як смаляне мяне ў сцягно ды як падкіне дагары – бразнуўся тварам у гразь. А ўвесь шум-гон, чую, ужо далёка, сціхае. Тут як тут ляснічы – ад рогату душыцца і мацюкамі палівае. А мне які смех? Сцягно агнём пячэ, качаюся з нагою ў руках. Пятрок падбег: што з табою? Спужаліся: можа, падстрэлілі замест кабана? Мяне ў вёску завалаклі, у хату, і ўжо там я стрэльбу ўспомніў – дзе яна? А ці ў тым аўсе ў цемры знойдзеш? Як пасвятлела, Пятрок пайшоў, стрэльбу знайшоў, прынёс ды і кажа: змясілі авёс, слядоў-слядоў, а няма і знаку, каб хто ў кабана пацэліў, нідзе ні крывіначкі. Тваё, кажа мне, шчасце, што дзік міма прайшоў, лычам паветра пратараніў і цябе толькі лёганька плячом зачапіў. Дык за сімфонію? I пляшку – на стол.
   Цяпер, едучы з Петраком, я глядзеў перад сабою на лес, перакідаючы позірк з хваінкі на ялінку, з ялінкі на бярозку, з бярозкі на бязгрэшна чысценькі, празрысты ў сонейку дубочак, і сам сабе пасміхаўся. З гэтаю ўсмешкаю пазіраў на Петрака, думаючы яшчэ і пра тое, што яго нечаканыя разважанні пра волю, як ён яе прагне, як шукае волю не там, дзе шукаюць іншыя, не ў дэкрэтах улады, а ў кабыле, сабаку, ваўках, дзіках, роднай вёсцы, у Мар’і ды кожнай травіне-лісціне, мне трэба абавязкова пакінуць у сшытачку, занатаваць, каб у тлуме-глуме жыцця не растрэсці, не згубіць. Дый начную сімфонію ў аўсах на па перу выкласці, калі распавядаць пра волю ды Петрака.
   Гэтак, прызнаюся, як вінаваты, я там на возе падумаў і ні ў якім сшытачку думанне сваё не пакінуў. Была, вядома, рызыка, што забуду. Але цяпер, на разгары лета] зноў вось успомніў, выстрачыў на белай старонцы, на паперы, а як выстрачылася, дык і думка заварушылася: тут – пачатак і канец, без працягу, ці пачатак нечага большага? Калі пачатак, то дзе шукаць працяг? У самім Петраку? На той самай зялёнай дарозе?
   Дык куды ж мы з ім ехалі?..
   Я прыйшоў у Гусарыкі, яшчэ не зусім памерлую ў чарнобыльскай зоне вёску, з лёгкім рукзачком на плячы і з кійком у руцэ. Было тэта як сонейка не на гару нябесную кацілася, а з тары – на схоне дня. Пятрок якраз забаранаваў за хатаю, ад хаты да лесу, сваё бульбянае поле, два гектары, кабылу распрог, пусціў на пашу, сам ляжаў на спіне, раскінуўшы ва ўсе бакі рукі і ногі, падаслаўшы пад плечы муражок і накрыўшыся духмяным у маладой смолцы парасонам старога дуба. Пачуўшы мае крокі, усхапіўся:
   – Ляжу ды слухаю, як з лугу ў гняздо прыляцела бусліха, прынесла жабоцьку і корміць дзяцей. А за ёю прыляціць бусел, таксама прынясе.
   – Вялікі вывадак? – пацікавіўся я, задзіраючы галаву, каб убачыць, дзе там тое гняздо.
   – Два жаўтароцікі, – адказаў Пятрок і спытаў: – Дык што, запрагаць кабылу?
   Я не зразумеў:
   – Куды хочаш ехаць?
   – Ваўкоў падвыем.
   – Буслоў слухаеш, а чуеш ваўкоў?
   – А ты ж казаў, што вясною прыедзеш на падвыўку?
   Мы і ехалі пад Гусарыкамі, там і дапытваўся ў Петрака, навошта яму наравістая кабыла, і тады ён мне пра волю адкрыўся.
   А хто пра волю ды няволю скажа з большым правам, як Пятрок? Хто больш за яго ведае, што такое воля, якая яна на смак? Ужо і я цягаю на плячах жыццё немалое, шмат да якіх нявольнікаў прыглядаўся, ды роўных яму ў гэтым сустракаў мала. Вольных у нас, здаецца, ушчэнт выкарчавалі, іх і быць не можа пры нашых айчынных путах, страхах ды бедах, а Пятрок усё ж мае выгляд больш-менш вольнага чалавека. Ці тут – толькі выгляд? А можа, ён ведае, як гэтую волю, хоць дробнае яе каліва, здабыць у няволі? Няволя яго душыла, не адна савецкая, дамарошчаная, душыла і на чужыне, але ж ці яго аднаго? Не аднаго, вядома. Проста ён, як сам аднойчы прызнаўся, з кожнае пасткі знаходзіў сродак вылузнуць і дапяць, чым няволя жыруе, знайсці ў кожным выпадку зёлкі ад яе шаленства і пакусу. I яшчэ, казаў, з няволі заўважыў два шляхі. Адзін – у вечны хамут, накінуты на шыю дзе чужацкай сілаю, дзе сваімі рукамі, сваёю ахвотаю, калі з няволяй звыкся і яна ўжо як бы выгадная, хамут, можна сказаць, уласнага трыбуха, бо корміць, і другі шлях – да волі, ахвяруючы тым самым трыбухом. Як ні дзіўна, казаў Пятрок, бальшыня людзей выбірае першы шлях. Ён выбраў другі. Не таму, што разумнейшы альбо дурнейшы за іншых, а таму, казаў, што не розумам выбіраў і трыбух ім не камандаваў. Чым выбіраў – не адкрыўся, і я толькі здагадваўся. Цяпер, на возе, ледзь пра гэта падумаў, пра шлях да волі з няволі, як ён, быццам пачуўшы і мае да яго пытанні, паваліўся на бок, твар закаціў да высокага блакіту і заспяваў цягавіта, на ўсе грудзі:

Ой, Дуня, мая ты Дуня...

   Пятрок у песні бярэ не голасам і не жыллем – душою. Жылле паперацерлася, як лямец на хамуце, яму дай напругі – згарыць апошняе, голас змыліўся – хрып ды храп, а душа ўсё тая самая, як была, просіць, нібы маладая, песень, не абкілзаных на радыёхвалях ды тэлевізарах, а сваіх, якія мала хто ведае. Як гэтая, пра Дуню. У горле хрыпіць і клякоча, быццам у пабітым збане і бусліным гняздзе, калі б іх голаснае змесціва ссыпаць у адзін посуд, але песня пра Дуню, як спявае Пятрок, мяне хвалюе да дрыжыкаў, аж у самога ў горле нешта захрасне і тузаецца, на волю просіцца. Стрымлівае думка: як у Петрака – не атрымаецца. З Петрака песня вылятае кавалкамі з крыві ды слёз, у кожным кавалку пакутаў столькі, што я і рот раскрыць не асмельваюся, каб хоць адно слоўка песні вымавіць з ім разам, яму на дапамогу.

Салдатка Дуня...

   Спявае Пятрок не ўсё адразу, а строфамі, як паэт песню складае, тымі ж кавалкамі, пасля кожнага маўчыць, сілы збіраючы, бывае, што маўчыць даўгавата, і нарэшце, набраўшы ў грудзі паветра, пачынае яшчэ страфу, яшчэ кавалак. Усё адбываецца на вялікім узрушэнні, і калі мне выпадае зазірнуць яму ў вока, бачу я там драбочак выцвіла-звадзянелага блакіту, як той паблісквае ў атачэнні балеснай чырвані. Пятрок неаднойчы казаў мне штосьці сардэчнае, са слязою, выкалупваючы вадкасць з вока пальцам ці зусім яе не чапаючы, не турбуючыся, што выдае слабіну, але я кожны раз стараўся яго слабіну не заўважаць, позіркам з ім у гэтакі момант не сутыкацца. Калі ж адчуваў, што нашы позіркі міжволі вось-вось сутыкнуцца, тады адводзіў вочы ў іншы бок ці што-небудзь сам пачынаў казаць.
   I гэтым разам – пытаюся:
   – Дзе ты знайшоў сваю песню?
   Яму, бачу, прыемна, што я песню ўпадабаў. Ён прыўзнімае белую галаву, круціць ёю, аглядаючыся, ямчэй садзіцца побач са мною і ўспамінае:
   – У сорак пятым прывёз з Саксоніі. Там нас, ваеннапалонных, немец загнаў пад зямлю, душ дзвесце тысяч, будавалі ваенны завод. Жывых засталося восем тысяч. Па галовах лічылі амерыканцы, калі знайшлі пад гарою, на волю выводзілі. Быў у мяне зямеля, на нарах побач ляжалі. Ён, бывала, сабе на галаву коўдрачку ўскіне і стогне ціхенька. Усе думалі, што моліцца, а я чуў песню.
   – Ты ж быў у Майданаку? А дзе тая Саксонія?
   – Быў шмат дзе. Вайна папаганяла. Мяне што губіла і што ратавала? Рыдлёўка. Вайну пачаў сапёрам. На батальён – ніводнага ствала. Немец браў нас у полі, як тых курапатак. А ў палоне: рый, крот, як рыў. Ад страху кожны дзірку ў зямлі шукае, а дзірку трэба рыць. I воўк рые, і лісіца рые, і чалавек – хоць наш, хоць немец. Я ведаў нару лісіную, а цяпер гляджу – у ёй ваўкі жывуць. Гукаў – стары адгукаўся. Яго мы сёння зноў патрывожым. Маладыя ўжо вывеліся, яшчэ цёмныя, пачуюць – не зразумеюць, ваўчыца з малымі асцярожная, а стары адгукаецца. I будзе сімфонія.
   Дык мы і ехалі на сімфонію – гукаць ваўкоў.
   Ледзь вырвалася з Петрака ўзнёслае, ад малых эмоцый, слоўка – сімфонія, як мне згадалася яшчэ ночачка, перажытая з ім разам, зноў жа і з канём, хоць і не з яго сённяшняй кабылкаю, гадоў, дай Бог памяці, каб не зманіць, дваццаць пяць назад.
   Была вясна, я жыў у бакоўцы канторы лясніцтва. З раніцы, пакуль за сцяною і каля канторы збяруцца леснікі ды кліенты, сядзеў за сталом, чытаў і пісаў, а як яны збіраліся, у самы гармідар, ішоў ці да іх, ці на блізкае азярцо, ці праз луг на Сож. А неяк ноччу прачнуўся – хтосьці ў шыбку звякае. Выйшаў на ганак. Цемра – нічога не бачу. I раптам голас: «Гэта я, Халімонавіч». – «Пятрок? Заходзь у хату». А Петраку якая хата? «Паедзем у Гусарыкі. Там цецерукоў– сімфонія! Ужо і будкі стаяць. Іван, братуха, паставіў, запрашае згуляць наваселле». Івана я ведаў. Ён рабіў лесніком, і я браў у яго дровы. З ім і дзікоў неаднойчы падымалі на лёжках. Кажу: «Вёрст дзесяць з гакам – пакуль дойдзем, сонца ўзыдзе, на ток спознімся». А Пятрок: «Даедзем, калі не дойдзем». Аказалася, што ён прыехаў на кані, не конь – агонь: адвозіў ляснічага дадому ў гарадок і цяпер не хацеў ставіць каня ў канюшню.
   I вось мы імчым цёмным, як прорва, лесам.
   Што ўспамінаць тое паляванне? Як задумалі, не атрымалася, заняць будкі загадзя, пакуль жаваранак не прачнуўся, не пабудзіў цецерука, мы спазніліся. Цецерукі ўжо балбаталі, хорам абклаўшы вёску з усіх бакоў, і сімфонія, на якую спяшаліся, пачалася без нас. Каня пакінулі, не распрагаючы, у Івана пад вокнамі, а самі адразу з воза за вёску, і паляваць давялося скрадам, на подслух, тры крокі – стой, хоць на адной назе, калі другою не паспеў за зямлю зачапіцца, замры і не дыхай. Ёсць, вядома, у тых падскоках хваляванне і радасць, але самой сімфоніяй аказалася ўсё ж дарога. Гэта як ужо выехалі на поле перад Гусарыкамі, развіднела, а як ехалі лесам, нішто блізкую раніцу не паказвала. Каня Пятрок не гнаў, адно лейцы адпускаў, і па той вольнасці, што ў лейцах, конь чуў яго і сваю волю і нёс на злом галавы. Дарога круцілася лесам ды лесам, яе паміж хваін ды ялін нават відаць не было, дрэвы высокімі ценямі мільгацелі ўздоўж самай абочыны. Я прасіў Петрака, каб каня трымаў, не даваў яму гэтакай волі, сам разаб’ецца аб дрэвы і нас на той свет адправіць, але ж і Пятрок быў завадны, з маіх маленняў рагатаў ды пачынаў, зноў і зноў, песню, захліпаючыся, бо і песня ў калатнечы на языку не затрымлівалася, скатвалася назад у душу. Ён мне крычаў, каб я за яго трымаўся, і я трымаўся аберуч, калоцячыся ў яго за спінаю, але драбіны, абедзве адразу, левую і правую, гэтак моцна сцінаў рукамі, што потым, калі выкацілі на поле і спыніліся, не мог выпусціць з рук – пальцы звяло. Спыніліся ўжо не ад страху, які застаўся на дарозе адзаду, – ад жалю ды болю, убачыўшы і пачуўшы тую, на самым уздыме, сімфонію. Уся вёска разам з ваколіцамі, прылеглымі да яе палеткамі збажыны і падлескамі, як вінаватая перад намі, хавалася ў блакітна-шэрай смузе раніцы, захопленая раз’ятраным ад неба да неба цецеруковым гулам, у якім чулася i блаславёная радасць жыцця, птушынага і чалавечага, i нейкая першабытна-грозная ўлада. Аддыхваючыся, ціха стаяў конь, стрыгучы вушамі, як не разумеючы, што адбываецца, і маўчалі, не ведаючы, што сказаць, мы з Петраком. Але раптам Пятрок ускочыў на калені, ускінуў лейцы, гукнуў-крыкнуў: «Bo-ля!» – і зноў панеслася наша пагоня, цяпер ужо срабрыста-вохрыстымі ды перламутрава-блакітнымі, з зелянцою, палеткамі, невядома што і каго наганяючы.
   Гэтакай шалёна-імклівай дарогі я больш ніколі не перажываў, нават як ездзіў і лётаў на аўто, чыгункаю, самалётамі. Ды і полем тады была не тая язда. Полем мы ляцелі на світанні, калі развіднелая прастора давала рэальнае адчуванне хуткасці і страх не халадзіў душы і сэрца, не было таямніц і загадак язды. Глухой жа цемраю, калі дарогі не бачыш ні ўперадзе, ні адзаду, калі па баках вельмі блізка мільгацяць загадкава-чорныя, выпрастаныя паміж зямлёю і небам, плямы, язда ўяўлялася шмат хутчэйшаю, дзікаю і нікому не падуладнаю, як на той свет...
   Цяпер, успомніўшы тую дарогу, я спытаў пра Івана – можа, зноў ехалі да яго?
   – Івана ўжо няма, – адказаў Пятрок.
   Гэта мяне здзівіла, бо Іван быў маладзейшы за брата, мацак, і жыў у ціхай лесавой глухмені, як у Бога пад кашуляю.
   – А што здарылася?
   – Рак стачыў, – коратка, без эмоцый і лішніх тлумачэнняў адказаў Пятрок. Плюнуў, смаргануў лейцы, і кабылка пабегла, танцуючы, а я адчуў, што пласцінку размовы трэба змяніць.
   – А хто з талакі, якою мы палявалі да чарнобыльшчыны, яшчэ жывы? Няма Івана, няма Віталя, няма Калача, а хто ёсць?
   – Ты ды я, ды мы з табою.
   – Адны мы засталіся?
   – Яшчэ, памятаеш, да нас прыязджаў, кожны раз з ліцэнзіяй на лася, абласны пракурор. Дык гэтай зімою зноў прыкаціў з ліцэнзіяй. Дырэктара няма – ён да мяне, каб пасобіў узяць лася. А я з ім не пайшоў.
   – Вы некалі качку не падзялілі?
   – Стралялі адразу абодва, а сабака прынёс мне. Пракурор кажа, што качка яго, а я не спрачаўся. Шрот выкалупаў з качкі, высыпаў і са свайго патрона – там і там самаробны, мой. А ў яго заводскі. Сабаку я апраўдаў, а качку, кажу, бяры.
   – I ён узяў?
   – Пакрыўдзіўся.
   – Табе тая качка магла дорага каштаваць.
   Намёк Пятрок зразумеў. Тады, пасля палявання, ад’язджаючы, пракурор паклікаў яго да сябе і спытаў: «Як ты адкруціўся за свой палон? Пасля вайны ўсіх, хто здаўся немцу, высылалі на казённы харч. Ты ж на нямецкай баландзе пажыў, а на савецкай не разгавеўся. Як удалося?» Спытаўшы, чакаць, што адкажа Пятрок, не захацеў – у машыну і пагазаваў. Абы страху нагнаць.
   Лес скончыўся, і мы звярнулі пад ліпы, за якімі сівела жыта. Пятрок саскочыў з воза, абкруціў лейцы вакол дрэва, узяў хатылёк і фуфайку.
   – Ну, прыехалі.
   Я таксама злез і агледзеўся. Далей, як канчаліся ліпавыя прысады, у два рады стаялі хаты, міжраддзе ляжала шырокае, незатаптанае і незаезджанае, зялёнае, хаты – не гнілякі, але калі прыгледзеўся, то заўважыў, што і жыцця ў хатах не было. Вокны ў бліжэйшай павыбіваныя, праз іх відаць, што падлога ўзарваная, канцы дошак тырчэлі з вокнаў, шыферны дах ад вільчыка да ніжняга раду разабраны, а ў хаце насупраць звалены комін, і ў даху чарнела дзірка, абсыпаная цагляным друзам. Першага моцнага ветру, каб легчы і не падняцца, чакалі платы і варотцы.
   Я спытаў у Петрака, куды мы прыехалі, і ён адказаў, што гэта Гусарыкі.
   – Як Гусарыкі? З Гусарыкаў выехалі, ехалі-ехалі...
   – А тут куды ні паедзеш – Гусарыкі, адны яны, сталіца зоны, а ў Гусарыках, у сталіцы, Пятрок ды Мар’я, астатнія, вёскі і людзі, або ў зямлі, або ветрам змяло.
   Дзе пачыналася жыта, узвышаўся грудок, зарослы кусточкамі палыну, маладымі дрэўцамі, пасыпаны жоўтымі слёзкамі дзьмухаўцу. Пятрок падняўся на грудок, кінуў пад ногі фуфайку і хатыль.
   – Я табе абяцаў паказаць месца, дзе мая пупавіна закапаная. Сюды і прыехалі, – нечакана разагнаў ён хмаркі і ў маіх вачах. – Гэта ж роднае печышча. Як я нарадзіўся, бабуля схапіла мяне на рукі, а кішачка матляецца, мая з мамай вяровачка, дык яна яе – смаргень, і курам пад печ. Куры яе там, можа, здзяўблі, а хутчэй за ўсё закапалі. Калі сказалі, што вёску трэба кідаць, некуды перасяляцца, я адказаў: тут мая пупавіна, тут будзе і мой пуп. А Іван: я – як усе. I стаў перасяленцам. Праз тры гады вярнуўся – хаты няма. Ён да мяне: дзе хата? Кажу: улада забрала. Ён да ўлады, а там адмахнуліся: мы табе за хату сплацілі – якія пытанні? Было, што як людзі выехалі, улада прыборчыкамі кожную хату прасвяціла і чыстыя пабрала сабе, сваякам, сябрам – на дачы, на хлявы. Іванаву харому павезлі першай. Я кажу: жыві ў мяне. А ён гэтак убіваўся, перажываў, што звёў сябе ў магілу.
   – Іванава хата стаяла на гэтым печышчы?
   – Тут бацькава стаяла. Яе Саветы даўно разабралі, вывезлі, як бацьку раскулачылі. А печ засталася. Мы, дзеці, сямёра хлопцаў, з печы – і ў лес. Другую паставілі. У ёй потым жыў Іван. Печ бацькава, а хата ўжо свая.
   – А чыё жыта?
   – А жыта маё. Засяваю два пляцы, суседаў і Іванаў. Акрамя мяне, сеяць няма каму, зямля дзічэе.
   – Цяпер цябе раскулачаць. Тут ці не больш за гектар, ды дзе жывеш – два з гакам, ды конь, карова, кабаны, авечкі.
   – А ўжо кулачаць, – нечакана прызнаўся Пятрок. – Днямі выйшаў за парог – стаяць два міліцыянты і трэці ў касцюмчыку. Трэба, кажуць, вобыск чыніць. А што вы хочаце знайсці? Што трэба, тое пашукаем, як знойдзем – забяром. А я ім кажу: зімою шукалі, забралі ружжо і не вярнулі, цяпер бярыце Мар’ю – у вас у горадзе лякарня, можа, падлечыце, а то яна зусім хворая, ляжыць. Кажуць: ты, стары, жартаўнік.
   – А за што яны ў цябе ружжо забралі? – спытаў я. – Без ружжа ў лесе як жыць? Можа, няма на ружжо дакументаў?
   – Дакументаў хапае, а ружжа няма. Невядома што тут, кажуць, страляеш. А цяпер забралі бензапілу. Як жа я, пытаюся, дроў адзін напілую? Смяюцца: вось табе, стары, паперка, што із’ялі. А што мне паперка? Паперкаю дрэва не спілую! Паехалі.
   Вечарэла. Цені ад ліп ляжалі праз грудок доўгія, аж да лесу, ветрык ад жыта абдаваў твары волкай свежасцю. Пятрок разаслаў на грудку фуфайку, вытрас з хатылька ўсё, што ў ім было, а былі і паўлітэрка, і зялёная цыбулька, і сала кавалак. Сеў і мне загадаў сесці. А я падумаў, ці не рана Пятрок патрос хатылёк, яшчэ ж нам трэба ехаць недзе гукаць ваўкоў, намякнуў на гэта, заўважыўшы, што цені касыя і доўгія, але ён мяне зразумеў на гэты раз не так, як я хацеў: падняўся, пайшоў да кабылы, распрог і пусціў на пашу. Вярнуўшыся, сеў на краёчак фуфайкі, наліў у дзве чаркі, доўгім позіркам уставіўся ў лапічак жыта пад грудком. I тады я спытаў, ці далёка нам яшчэ ехаць.
   – А тут і пагукаем, – адказаў Пятрок.
   – У вёсцы на печы?
   – А ваўкі заўсёды да мяне ў вёску прыходзілі. У лесе я іх шукаў, а ў вёсцы – яны мяне. Як Саветы бацькаву хату растрэслі, сяджу я на печы і плачу. А матка пытаецца, чаго выю – ваўкоў збіраю? I ўся вёска казала, што я не плачу, а выю, як воўк, і каб не выў, ваўкоў не гукаў у вёску.
   Пятрок падняў сваю чарку, і я ўжо чакаў, што ён скажа нешта пра бацькава печышча, каб за яго і выпілі, ці пра сваю волю, як яе шукаў, знайшоў ці не знайшоў, якая яна тут, у зоне, а ён раптам – за ваўкоў. Чаму за ваўкоў? Хіба не ты, Пятрок, пытаюся, быў іх першым у лесе страхам? I ці не яны, калі ахоўваў аленяў, былі табе першай бядою? А ён паўтарыў: за ваўкоў. Тады я спытаў: за якіх? Можа, за тых, на каторых я аднойчы выспаўся ў тваёй егерскай хатцы? Ён расчулена паглядзеў мне ў вочы і з усмешкаю дадаў:
   – За жывых. Я люблю жывых.
   А я ўжо сядзеў з успамінам яшчэ адной ночы.
   Была зіма. Мы з ляснічым загулялі ў канторы лясніцтва і надумалі раніцою абкласці ваўкоў, якіх леснікі высачылі. Нам для гэтае справы патрэбныя былі Пятрок і сцяжкі. Мы ведалі, што яны, Пятрок і сцяжкі, у вальеры, але не ведалі, як да вальеры дайсці – ужо ногі не слухаліся. Ляснічы ўклаўся на лаўцы, захроп, а я, маладзейшы, выйшаў на ганак. Ноч была з лёгкім марозікам, церусіў сняжок, лагода лесу адпаведна настройвала душу, а настрой некуды вёў, хацелася ісці ды ісці ці доўга-доўга ехаць да нейкай, можа, не зусім яснай дабрыні і цеплыні, да радасці. Я выйшаў на дарогу, што лесам вяла на асфальтавую шашу, і не ведаў, як быццам, куды іду, проста ішоў, як хацелася, па блакітным, зялёным, сінім пушыстым снезе, пра штосьці светлае думаючы, штосьці наперадзе мроячы. Не заўважыў, як перайшоў асфальтоўку, можа, таму не заўважыў, што яна ляжала не шэрая, як звычайна, а ў іншых, куды весялейшых, колерах і што была зусім ціхая – ніводнай машыны. Апынуўшыся каля вальернае брамы, сам гэтаму дужа здзівіўся, бо ішоў без усялякіх намераў куды-небудзь прыйсці. Нават не адразу і браму пазнаў. Але пазнаў на ёй замок і завалу, і варотцы побач. Руку між дошчак прасунуў, на тым баку адкінуў зашчапку і пайшоў далей. А далей, праз сотню крокаў, на ўзгорачку стаяла хатка. Пагрукаў у дзверы – зачынена, і ніхто не абзываецца. I ў вокнах цёмна. Успомніў, дзе Пятрок хавае ключ. Рукою за луткай пасоўгаў – знайшоў. Адчыніў дзверы, намацаў выключальнік, але святло не загарэлася. Сцяну ў цемры рукамі абмацаў – дзверы на месцы. Пераступіў парог, зачапіўся за нешта нагою і паваліўся на цёплыя падушкі. Яшчэ падумаў, што ў хаце Пятрок напаліў, каб не замёрзнуць, і на падлозе сушыць падушкі.
   Прачнуўся на золку. Лядок на шыбках яшчэ сіні, але жаўцеў. Паглядзеў на акно адным вокам, потым двума, заплюшчыў вочы: дзе я? Пад спінаю – штосьці нязвыкла мяккае, гарбатае. Рукамі пад сабою памацаў: аўчына? Расплюшчыў вочы і жахнуўся: аграмадная аўчарка ляжала на баку побач са мною, прыўзняўшы галаву, глядзела на мяне зялёнымі шклянымі вачыма. Я пасунуўся ад драпежнае пашчы бліжэй да дзвярэй, але каля парога ляжала яшчэ адна, аброслая густой шэрай поўсцю, выскаліўшы жоўтае з сінізною клычча. Ваўкі? Галавой адчыніў дзверы, вываліўся ў сенцы і толькі там, за парогам, прачнуўшыся і ацверазеўшы, зразумеў, што адбываецца, зарагатаў. Тры дні назад сюды з аблавы прывезлі ваўкоў, паскідалі за хатаю з машыны ў снег, ляжалі на марозе, і цяпер Пятрок напаліў грубку, зацягнуў шэрых у хату, паклаў на падлозе аднаго пры адным, чатырох, каб адталі, каб садраць з іх, цёплых, скуру, і гэта яны, ужо мяккія і цёплыя, былі тымі пухавікамі, на якіх я адаспаўся.
   А ці была тады аблава?..
   Ваўкі ішлі ўздоўж чырвоных сцяжкоў, уздымаючы з-пад сябе снег, пушысты і лёгкі, ішлі адзін за адным, цугам, кладучы глыбокую сінюю баразну...
   Я спытаў:
   – Як жа так, Пятрок? Яны, жывыя, былі твае першыя ворагі?
   I ён мне адказаў нечакана:
   – Я тады думаў, што першы вораг аленя – воўк. А потым убачыў, што першы вораг – чалавек. Я аленя бярог ад ваўка, а трэба было берагчы ад чалавека. Воўк ведае законы лесу, яны ў яго ў крыві, і ведае меру, а чалавек не жадае ведаць ні законаў прыроды, ні меры...
   Ваўкі ішлі ўздоўж чырвоных, нібы плямы крыві на белым снезе, сцяжкоў, а мы з Петраком стаялі ў крузе, у загоне, і добра бачылі, як прыгожа яны ішлі. Нас шэрыя пачулі даўно, можа, як толькі мы тут з’явіліся, чулі, як абносілі іх лес сцяжкамі. Раскруціць сцяжкі ўдалося хутка, і, пакуль леснікі іх раскручвалі, мы з Петраком трымалі шэрых у крузе, каб не прайшлі там, дзе сцяжкоў яшчэ не было. Круг абнеслі невялікі, зрабілі ўсё хутка, без сумятні, і ваўкам нічога не заставалася, як шукаць разрыў у ланцугу. Калі яны выйшлі на чырвоную лінію, быў самы момант, каб браць, класці на снег, тым больш што ішлі купна, адзін за адным, і добра глядзеліся ў зрэджаным хвойніку, але тут ужо хлопцы марудзілі. Два няўдалыя стрэлы, адзін за адным, толькі павярнулі шэрых назад, у наш бок, і Пятрок стрэліў. Малады воўк, што ішоў другім, следам за мацёрым, выпрастаўся на снезе, але астатнія пайшлі цераз яго, і мацёры, адчуўшы бяду за спінаю і наперадзе, рэзка звярнуў са сцежкі, нырнуў у снегавы пухавік пад чырвоную лінію і паплыў, нібы па вадзе, і ўсе астатнія леглі, як ён, на снег і паплылі той самай, пракладзенай мацёрым, разорай. Снег ад іх разлятаўся ў бакі, курэў над імі белым пылам, і гэта таксама была сімфонія, якая зачароўвала, прымушала нас забыць на сваю недалікатную работу...
   Я перапытаў:
   – Чаму ты кажаш, што аленяў трэба было берагчы ад чалавека?
   – А дзе цяпер нашы алені?
   – Ну... зона, радыяцыя.
   – I зону, і радыяцыю не чалавек сюды прынёс? Але я і не пра гэта. Калі яшчэ зону не выгарадзілі, пра радыяцыю, як пра бяду, маўчалі, што ўжо тады зрабілі з аленямі?
   I тут я замоўк, зразумеў, што ён успомніў, пра што і пра каго падумаў.
   Яны з’явіліся ў вальеры надвечар на дзвюх чорных «Волгах», і з імі на сваім старым «казле» прыскочыў дырэктар лясгаса. Гаваркія, ганарыстыя, як сапраўдныя, не раўня мясцоваму дырэктару, гаспадары, яны паздароўкаліся з Петраком за руку, калі дырэктар назваў яго галоўным егерам, але яму пра іх, адвёўшы ўбок, дырэктар сказаў адно тое, што начальства высокае, са сталіц, заехала на дзянёк адпачыць, і тут ужо ён, Пятрок, павінен пастарацца дагадзіць. Было ў гасцей што і выпіць, і закусіць, іх маладыя шафёры хуценька, з увішнасцю рэстаранных афіцыянтаў, заставілі доўгі, пад хвоямі, стол пітвом і закуссю, а Пятрок развёў вогнішча, зварыў юшку, бо і свежая рыба знайшлася, прынёс з хаты і перамыў посуд, усё зрабіў чын чынам, як добрым гасцям, у хаце, у двух спальных пакоях, заслаў чыстай бялізнаю ложкі, што заўсёды была на гэтакі выпадак, і, ужо як пір гудзеў, падаўся на сена ў пуню. А раніцою, калі, падняўшыся, сядзеў на калодзе каля пуні, здалёк паглядаючы на хату, ці не падняліся і госці, прыйшоў дырэктар і сказаў, што, як госці паснедаюць, трэба пагукаць ваўкоў. Пятрок здзівіўся: якое гуканне раніцай, ды і не на ваўкоў людзі прыехалі? Але дырэктар сказаў і пайшоў. Іншай каманды Петраку не было, і ён застаўся на калодзе. А праз нейкі час пад’ехаў дырэктараў «казёл», у ім сядзеў адзін шафёр. Ён адчыніў дзверцы, пасадзіў Петрака побач з сабою і пагазаваў не да хаткі, дзе ўсе сабраліся, а ў іншы бок. I гэта было дзіўна: калі гукаць ваўкоў, дык навошта далёка ехаць? Але шафёр сказаў, што ёсць каманда, і заехалі ў канец вальеры, аж за вярсту. I там Пятрок пачаў гукаць. Ваўкі не адгукаліся, чуваць быў толькі трэск галля ў блізкім ельніку, ляскат рагоў ды дробны тупат – трывожна ўсхапіліся алені. Яны і павінны былі ўсхапіцца. Пятрок бачыў, як алені павыскоквалі з ельніку, збіліся, спалоханыя, у гурт на прагаліне. Калі даў голас яшчэ раз, табуном кінуліся праз бярэзнік у той бок, дзе стаяла егерская хаціна. Заўсёды, пачуўшы ваўкоў, алені збіраліся на ўзгорку каля хаты, пад вокнамі, пад ганкам, ведаючы, што ён, Пятрок, іх абароніць. Табун заўсёды прыводзіў Пан, стары мудры алень, важак – гэта ўсе ведалі. I цяпер Пятрок бачыў наперадзе табуна магутную рахманую постаць Пана, увенчаную велічнымі, нібы карона, рагамі. Цяпер яму трэба было б ехаць назад, куды пабеглі алені, за імі ўслед, іх і сябе супакоіць, бо прыкра зрабілася, што з раніцы напалохаў ваўчыным духам, але ж, можа, людзі скажуць, што мала гукаў? Хоць і які дурны воўк цяпер адгукнецца? I тут пачуўся блізкі стрэл, за ім – Другі, трэці. Апякла думка: ваўкі? Гэтага быць не магло. Але – навошта і хто страляў, калі няма ваўкоў? Толькі гэтак падумаў, і ўжо як прарвала: пачалася шалёная страляніна. Пятрок кінуўся да машыны, але шафёр корпаўся пад капотам – машына, сказаў, не заводзіцца. Тады Пятрок пабег. Шафёр крычаў наўздагон, каб вярнуўся, што паедуць, ды Пятрок яго ўжо не чуў, бег на прагал, дзе выбітая аленямі сцежка вяла да хаты. Яшчэ ён не бачыў перад сабою ні ўзгорка, ні хаты на ім, а сэрца калацілася не толькі ад таго, што доўга і хутка бег, як даўно не бегаў, але і ад прадчування, што там, куды бег, бяда. Бяду асабліва востра адчуў, убачыўшы дзвюх алянушак, якія імчалі яму насустрач, але звярнулі і схаваліся ў алешнік, ды калі ўжо блізка ад хаты, пад узгоркам, убачыў Пана – стаяў, абсунуты, на каленях, і на фоне пунсовага, на ўзыходзе сонца, неба карона яго пагойдвалася, як вось-вось хацела зваліцца з галавы. Пятрок быў кінуўся да аленя, але спыніў яшчэ адзін запознены стрэл. Падалося, што нехта стрэліў па ім.
   У той жа дзень Петрака прывезлі ў раённую бальніцу, і там ён ледзь не месяц адлежаў з сэрцам. Яго наведаў ляснічы, ад якога Пятрок пачуў, як з вальеры на грузавіку вывозілі бітых аленяў, як пад гарою дабівалі Пана, сякерай выломвалі з яго рогі – залатую карону пушчы, як праз колькі дзён тыя ці не тыя, можа, іншыя, але напэўна з той самай каманды, мяснікі расстрэльвалі апошніх, што хаваліся па гушчарах у вальеры, аленяў, і як ноччу мужыкі – хто ж яшчэ мог адпомсціць? – спалілі вальерную агароджу, браму і егерскую хаціну.
   Алені, каторыя зберагліся ад пагромаў, выйшлі ў пушчу.
   Сонца закацілася за лес. У ліпах над печышчам спявалі дразды і салоўкі. Сівы туманок прыбіўся да падлеску, сеў на лужок і жыта.
   Успамін крывавае раніцы ў вальеры перанёс у тую бяду маю душу, ды я і ўвесь быў нібыта там, разам з Петраком, з драздамі і салоўкамі, якіх чуў тут. Я ўжо не думаў, куды і навошта мы з Петраком сёння прыехалі, дзе сядзелі, чаго чакалі, і здрыгануўся, калі нечакана пачуў трывожнае водгулле. Яно мацнела, падымалася ўсё вышэй і вышэй, спачатку як бы толькі ўва мне ўзнікла і нарастала, але ўва мне яму было цесна, яно ўзнялося і нада мною, пайшло па-над лугам, па-над жытам, па-над лесам, задрыжэла, захвалявалася высака і апусцілася, ачахла. Я агледзеўся: што гэта? Пятрок сядзеў да мяне спінаю, разагнуўшыся, адкінуўшы назад плечы і голаў, трымаючы рукі каля рота і цяжка дыхаючы ў далоні. Я пачуў яго напружанае дыханне і зразумеў, што гэтак ён пачынае сваю і не сваю, сваю і ваўчыную, песню, пачаў і нечага яму не хапіла – зрэзаўся.
   Я засяродзіўся і чакаў, што зараз, супакоіўшыся, ён зноў пашле голас у пушчу – ваўкам, але пачуў – да сябе:
   – Еду я днямі, дзе мы з табой ехалі, а наперадзе, на дарозе пад дубам, стаіць, глядзіць на мяне і на маю кабылку анёлачак. Я – тпр-ру-у, кажу, стой, Воля, з драбін злез, лейцы на драбінах пакінуў, абышоў кабылку, ціха іду, каб і пад нагою не хрупнула, рукі наперад працягваю, а ён стаіць, бачу, калоціцца, не ведаючы, ісці да мяне ці ад мяне. Я бліжэй, бліжэй, толькі б яго ўзяць, а ён – скок за дрэва і стаіць, глядзіць, я зноў да яго, а ён зноў ад мяне, я да яго, ён ад мяне, кідаюся праз пні-калоды – злавіў. Ён як закрычыць галаском цененькім, як дзіця. Я прыціскаю яго да грудзей, а ён калоціцца, сэрца, чую, ледзь не выскача, і маё гэтак калоціцца, яго і маё – аднолькава, адно аб адно, аж за абодва страшна. I такі прыгожанькі, шакаладненькі – ну, казлянятка. Белымі фасолінкамі пасыпаны, а тварык цёмны. Яго гладжу – ён супакойваецца. А калі, думаю, забраць з сабою, Мар’і паказаць? Не, сплачацца без маткі, і матка сплачацца. Яна ж напэўна недзе блізка. Дзіця сваё да мяне паслала і глядзіць, якая ў нас з ім будзе размова. Я прысеў, пусціў яго на дарожку, а ён зноў да мяне, да рук просіцца. Я падняўся і да яго, а ён – ад мяне. I я зразумеў: як стану ва ўвесь рост – ад мяне бяжыць, як прысяду ніжэй – да мяне, бо ва ўвесь рост – я чалавек, ён чалавека баіцца, а як прысяду – быццам не чалавек, маленькі, яму ўжо свой, ён ужо да мяне ідзе, мызкаю мне ў твар і ў грудзі соўгае, абнюхвае, дыханне ў яго цёпленькае-цёпленькае.
   – Дык хто гэта быў? Анялок? Ці казляня?
   – Алянятка, чысты анёлачак. Але ж і матка недзе блізка. Яна ў яго такая – малое то ад сябе адпусціць, то зноў да свайго боку, пад сябе схавае. Жыць прывучае. Да мяне адпусціла – пазнала, значыць. Яна ж, можа, мяне памятае?
   Хліпнула ў горле ў Петрака – замоўк. Я сядзеў у яго за спінаю, ён мяне не бачыў, я не адварочваўся і глядзеў, як плача, далоньмі выціраючы твар.
   Сцямнела. Крапчэла пад поўняю ноч. Дразды замоўклі. А салоўкі ўсё спявалі.
   – Налі па кроплі, – сказаў Пятрок.
   Я наліў. Падаў чарку.
   – Ружжо забралі, пілу забралі. Пытаюцца: дзе гармонік? А я свой гармонік у цэлафанавы мех і пад карову, у гной закапаў, каб не знайшлі. Кажу: нямашака. Яны мяне хочуць адсюль, з Гусарыкаў, выжыць, апошняга. А куды я пайду, калі сюды прыходзяць мае алені, мае ваўкі?
   Маўчалі, доўга маўчалі. Ці мне падалося, што доўга? Бо цемра, ціхата. Само паветра нібы чакала нейкага зрыву, надрыву, разрыву.
   Пятрок зноў прыклаў далоні да твару і адразу моцна, не як першы раз, не з-пад зямлі, а тут адразу, на яе паверхні, не водгуллем, а гулам, да ўсёй пушчы адкрытым і моцным, дыхнуў у глыбіню ночы, і гэта ўжо завыў не чалавек, а воўк. Я пасунуўся на край печышча, каб не замінаць Петраку, і зводдаль яго постаць на ўлонні сіняга, з першымі зоркамі ў небе, з поўняю па-над лесам, магла б здацца мне зданню, знакам, выяваю зоны, калі б не рухалася ў прасторы, то выцягваючыся ўперад, то адхінаючыся назад, выцягваючыся і адхінаючыся, і каб не рукі, якія то хапаліся, нібыта ў шаманстве, за твар, то адрываліся ад яго разам з голасам, ляцелі ўперад, у прастору зямлі і неба. Мне здалося, што ў гэтую хвіліну Пятрок чуе сябе не чалавекам, а воўкам, і ці не ў гэтым, падумалася, была яго апошняя магчымасць здабыць волю, якую так прагна шукаў усё жыццё.
   Цяпер голас сарваўся на высокай ноце, і Пятрок сказаў:
   – Адгукнецца. Але не адразу. Будзе мяне правяраць. Вытрымаю ці сарвуся? Каб не памыліцца: я – чалавек ці воўк? Хто каго? Калі адгукнецца, я яго сюды прывяду.
   Воўк не спяшаў адгукацца.
   – А цяпер і яшчэ раз можна, – сказаў Пятрок.
   I зноў над пушчаю пакаціўся голас чалавека, падобны да стогну і плачу магутнага звера. Калі ён растварыўся ў пушчы і хвіліна напружанай цішыні ператварыла зямны і нябесны абшар у зону напружанага чакання, зноў ціхім голасам сказаў Пятрок:
   – Дык будзем чакаць?
   I я адказаў:
   – Будзем чакаць.


Крыніца: Прайсці праз зону. Кн. 2. Проза, паэзія, публіцыстыка / Уклад. І. Бутовіч; Маст. В. Шкаруба. Мн.: Маст. літ., 2001. – 558 с.