Увага!!! Невялікія апавяданні і вершы пададзены ў поўным варыянце.
Васіль Быкаў - Сотнікаў
Сотнікаў скончыў двухгадовы «настаўніцкі інстытут», працаваў у школе, а ў 1939 годзе пайшоў ў артылерыйскае вучылішча. «Круглы год ён атрымліваў ... толькі пяцёркі і падзякі ад начальства за баявую падрыхтоўку, майстэрства і трапную стральбу ... Думалася, выбухне вайна, будуць бліскучая перамога, узнагароды, газетная слава і ўсё іншае, да чаго яны былі цалкам падрыхтаваны і чаго, безумоўна заслугоўвалі ... Але на вайне ўсё атрымалася інакш». Першы і апошні франтавы бой Сотнікава працягваецца ўсяго некалькі хвілін. Спачатку чатыры дні калона палка рухаецца па дарозе, нікуды не згортваючы, таму што няма каманды, і іх рэгулярна бамбуе нямецкая авіяцыя. Выказваецца здагадка, што полк трапіў у акружэнне. Калі ж, нарэшце, пры набліжэнні танкаў праціўніка ўсё ж паступае каманда «да бою», то большая частка гармат і трактароў выводзіцца немцамі з ладу за лічаныя хвіліны. Сотнікаў - адзін з нямногіх камандзіраў, хто паспявае вельмі хутка разгарнуць гаўбіцу і адкрыць агонь па праціўніку. Яго гармату падбівае некалькі танкаў, аднак становіцца відавочным, што бой выйграюць немцы, і савецкія салдаты кідаюцца бегчы. Сотнікаў здолеў выратавацца, але ён трапляе ў палон. Калону палонных гоняць на расстрэл. Адзін з палонных, цяжка паранены лейтэнант, паведамляе свайму таварышу, што заб'е хаця б аднаго фашыста, і дастае з-пад бінтоў нож. Сотнікаў чуе іх размову і, калі калона зноў рушыць і лейтэнант ажыццяўляе свой намер, Сотнікаў кідаецца бегчы прэч праз поле. Конны немец даганяе яго, пачынае страляць, але Сотнікаў падымае камяні і кідае іх у вершніка. Патрапіўшы яму ў твар, Сотнікаў атрымлівае некалькі секунд на тое, каб дабегчы да балота і схавацца ад пераследу. Праз некаторы час яму ўдаецца прабіцца да партызанскага злучэння. Сярод яго новых таварышаў - Коля Рыбак. Ён аднагодак Сотнікава (ім абодвум каля дваццаці шасці гадоў). Ён нарадзіўся і вырас у вёсцы. Калі яму было дванаццаць гадоў, ён літаральна спыніў каня на скаку і выратаваў сваю сястру і суседскую дзяўчынку. З тых часоў Рыбак навучыўся нічога не баяцца.
У атрада сканчаецца харчаванне. Камандзір пасылае Рыбака ў вёску за прадуктамі. Пры выбары партнёра двое адмаўляюцца (адзін толькі разабраў кулямёт, другі спасылаецца на тое, што прамачыў ногі і ня хоча захварэць і стаць для Рыбака клопатам). Чарга даходзіць да Сотнікава. Ён прастуджаны, але пагаджаецца ісці з Рыбаком, таму што не хоча «адмаўляцца, як іншыя». Па дарозе стан Сотнікава пагаршаецца. Ён надрыўна кашляе, у яго падымаецца тэмпература. Цёпла апрануты Рыбак з прыкрасцю глядзіць на Сотнікава, які не здагадаўся «разжыцца» адзеннем. Сам Рыбак апрануты ў кажушок падораны бацькам дзяўчыны, з якой у Рыбак не так даўно былі блізкія адносіны - яна выходжвала яго пасля ранення, але, калі ён паправіўся, пайшоў і сумленна растлумачыў ёй, што, хутчэй за ўсё, не вернецца. Рыбак аддае таварышу свой ручнік, каб той завязаў ім горла, як шалікам. Па дарозе Рыбак стараецца пацешыць Сотнікава размовамі пра дзяўчат і ежу, але той адказвае рэзка, таму што адчувае сябе зусім дрэнна. Хутар, да якога яны накіроўваліся, аказваецца спаленым немцамі. Байцам даводзіцца ісці ў іншую вёску амаль наўгад. Сотнікаў ціхенька ідзе ззаду, моцна адстае, не можа пракашляцца, але адмаўляецца ад прапаноў Рыбака аб дапамозе або аб вяртанні ў атрад, таму што баіцца паказацца слабым. Яны прыходзяць у вёску Лясіны. Памятаючы пра тое, што немцы і паліцаі, як правіла, абыходзяць крайнія хаты ў вёсках, Рыбак разам з Сотнікавым праходзіць міма першага дома і накіроўваецца ў хату старасты Пётра Качана. Пажылы стараста сустракае няпрошаных гасцей стрымана, не рэагуе на іх абвінавачванні ў супрацоўніцтве з акупантамі. Рыбак з'едліва гаворыць аб чытанні Пётрам Бібліі. Жонка старасты частуе партызан, прапануе Сотнікаву папіць «зелля» ад прастуды, дае мяшочак сушанай маліны. Рыбак разам са старастам ідзе на двор. Сотнікаў кажа жонцы старасты, што вырашыў расстраляць Пётру. Жанчына плача, моліць Сотнікава пусціць яе да мужа, распавядае, што іх сын прапаў на вайне. Сотнікаў непахісны, «ён не жадаў гэтай цётцы дабра і не хацеў нічога браць», ён успамінае, як аднойчы ледзь выратаваўся з дома такой жа гасціннай і ласкавай жанчыны, якая паспела-такі данесці на яго паліцаям, пакуль ён еў прынесены пачастунак. Рыбак ідзе са старастам у хлеў і перадумвае яго забіваць. Ён згадвае, як калісьці сапраўды гэтак жа рэзаў авечку ў хляве з бацькам. Байцы забіраюць авечку і, не аддзячыўшы, рухаюцца ў зваротны шлях. Рыбак нясе цяжкую авечку на плячах, Сотнікаў просіць яго абысціся без яго дапамогі, і ўсё больш адстае. Уначы яны выпадкова трапляюць на атрад паліцаяў, тыя адкрываюць агонь. Рыбак з авечкай кідаецца бегчы да лесу. Сотнікаў адстае, падае ў снег, яго раняць, ён пачынае адстрэльвацца. Рыбак спачатку вырашае кінуць Сотнікава (ён незадаволены тым, што з-за непатрэбнай бравады Сотнікава ён можа і сам загінуць, і не данесці авечку да партызан), аднак потым кідае авечку і вяртаецца ратаваць таварыша і выносіць яго на сабе. Сотнікаў спрабуе ісці сам, але робіць гэта настолькі павольна, што яны губляюць кірунак і раніцай аказваецца, што яны заблукалі: замест лесу перад імі аказваюцца могілкі. Сотнікаў настолькі хворы і нямоглы, што Рыбак вырашае пакінуць яго ў першым жа вясковай хаце, а самому аднесці авечку ў атрад і вярнуцца за таварышам з падмогай. Забыўшыся на ўсе засцярогі, яны заходзяць у крайнюю хату. Іх сустракае дзяўчынка дзевяці гадоў, якая ў адсутнасць маці прыглядае за малодшымі братам і сястрой. Неўзабаве з працы прыходзіць маці па мянушцы Дзёмчыха. Яна ўсім сваім выглядам паказвае, што ня згодна пакінуць у хаце параненага і амаль страціўшага прытомнасць Сотнікава. Яна цэлымі днямі працуе, дома толькі дзеці, а калі паліцаі даведаюцца аб тым, што ў іх хаце чырвоны партызан, ім не паздаровіцца. Рыбак і сам разумее, што збіраецца ўзваліць на плечы гэтай жанчыны непасільную ношу. Пакуль ён абдумвае план далейшых дзеянняў, Дзёмчыха дае ім цёплай вады і палатна - перавязаць рану Сотнікава. Рыбак апрацоўвае рану. Нечакана ён бачыць у акно, што да дома накіроўваюцца паліцаі. Яны з Сотнікавым хаваюцца на гарышчы. Паліцаі заходзяць у хату, патрабуюць гарэлкі і ежы. Дзёмчыха паўтарае, што ў яе нічога няма, ёй няма чым карміць дзяцей. Паліцаі збіраюцца сыходзіць, але тут Сотнікаў заходзіцца кашлем. Паліцаі выяўляюць партызан, забіраюць і іх, і Дзёмчыху. Паліцаі ішлі па іх следзе з ночы: Сотнікаў ў перастрэлцы застрэліў аднаго з іх. Пераследуючы іх, паліцаі знайшлі кінутую авечку і даведваюцца, што яна належала старасце. Яго таксама арыштоўваюць за дапамогу партызанам. Пётра, Рыбак і Сотнікаў аказваюцца ў адной камеры, праз некаторы час да іх саджаюць дзяўчынку-габрэйку Басю, якую паліцаі выявілі пад падлогай у Пётры. Высвятляецца, што Пётра стаў старастам па заданні партыі, каб гэтае месца не заняў Будзіла, усім вядомы вораг, які атрымаў у немцаў пасаду ката. Сотнікава жорстка збіваюць на допытах, але ён ні ў чым не прызнаецца. Стараста трымаецца з годнасцю і рыхтуецца спакойна прыняць смерць. Рыбак жа спрабуе «перахітрыць» следчага, наўздагад дае адказы на пытанні і часткова схіляе таго на свой бок. Следчы прапануе Рыбаку ўступіць у паліцыю і пакідае дзень на роздум. Рыбак спрабуе і Сотнікава ўгаварыць схітраваць, дамовіцца, як менавіта ім варта хлусіць, каб адкласці расстрэл, а можа быць, і збегчы. Сотнікаў ўсе падобныя прапановы адхіляе з пагардай і абурэннем. У ноч перад расстрэлам ў іх камеру саджаюць Дзёмчыху. Яе, ні ў чым не вінаватую, таксама караюць смерцю. Сотнікаў вырашае ўзяць усю віну на сябе. Рыбак не ў сілах глядзець у вочы Пётру і Дзёмчысе, якіх яны з Сотнікавым так падвялі. Сотнікаў успамінае выпадак з свайго дзяцінства, калі ён без дазволу ўзяў бацькоўскі маўзер і стрэліў з яго. Маці прымусіла яго прызнацца бацьку і той дараваў сына, паколькі Сотнікаў-малодшы сказаў, што сам вырашыў прызнацца. «Гэта быў урок на ўсё жыццё. І ён ні разу больш не схлусіў ні бацьку, ні каму другому, за ўсё трымаў адказ, гледзячы людзям у вочы ". Да Рыбака ён ставіцца з пагардай за маладушнасць і лічыць здраднікам.
Раніцай Сотнікаў публічна аб'яўляе сябе чырвоным камандзірам, а астатніх просіць лічыць невінаватымі і вызваліць. На яго словы ніхто не звяртае ўвагі. Рыбак моліць паклікаць следчага і заяўляе, што згодны працаваць на немцаў. Яго неадкладна вызваляюць і загадваюць суправаджаць Сотнікава да месца пакарання. Кара прадугледжана праз павешанне. Вешаюць старасту, пасля - Басю, далей - Дзёмчыху, якая да апошняга моманту моліць пашкадаваць яе дзеля дзяцей. Рыбак дапамагае Сотнікаву падняцца на цурбан, накідвае на шыю пятлю, выбівае цурбан з-пад ног, просячы пры гэтым у яго прабачэння. Сотнікаў пасылае яго да чорта.
Паліцаі хваляць Рыбака за «здольнасці», ён ўстае з імі ў строй - і быццам бы нічога для яго не мяняецца, ён крочыць у нагу, як крочыў сярод партызан. Яму не хочацца лічыць сябе вінаватым. Вінаваты, на яго думку, Сотнікаў: усё прайшло б добра, калі б той адмовіўся з ім ісці з-за хваробы і камандзір паслаў бы кагосьці іншага. Рыбак разумее, што яму не ўдасца сысці з паліцыі: ён зрабіў выбар, за які трэба будзе расплачвацца ўсё жыццё, за які яго заўсёды будзе акружаць нянавісць народа. Ён спрабуе адасобіцца і скончыць жыццё самагубствам, але аказваецца, што ў яго няма рамяня, на якім ён мог бы павесіцца. "Напэўна, нічога ўжо не зробіш - такі яго лёс. Лёс Заблукалага на вайне чалавека».
Похожие статьи:
Васіль Быкаў → Васіль Быкаў - Пайсці і не вярнуцца
Васіль Быкаў → Васіль Быкаў - Аблава
Сачыненні → Духоўны выбар герояў у аповесці Васіля Быкава "Сотнікаў"