Увага!!! Невялікія апавяданні і вершы пададзены ў поўным варыянце.
Янка Сіпакоў - Одзіум
Увага!!! Поўны змест
Ойча наш, калі ты ёсць на нябёсах!
Два браты і сястра з нетутэйшымі імёнамі –
Катаклізм, Апакаліпсіс і Катастрофа – нецярпліва, прагна
ўглядаюцца ў тутэйшую зямлю і ласкава гладзяць па
раскудлачаных валасах сваю нашчадніцу, спадкаемніцу,
якая, ці чуеце, мае такое ўжо тутэйшае імя – Бяда.
А цялятка было такое чысценькае.
А траўка, на якой яно падбрыквала, такая зялёненькая.
А сонейка, якое спяліла іх, такое ласкавае.
А ветрык, які гуляў з цяляткам, такі ўжо ахайны.
А кароўка Святоха, ад якой яно нарадзілася, такая здаровенькая.
А яны яго не прымаюць – кажуць, што цялятка бруднае.
«Самі вы брудныя, нячысцікі, – злуецца бабка Параска. –
I душою, і целам брудныя».
Цялятка ж было такое харошае.
I траўка была такая чысценькая.
I сонца было такое шчырае.
Дык што ж тады, людцы, здарылася?!
Хіба чыстая вада можа быць бруднаю/
Хіба чыстая трава можа быць нячыстаю?
Хіба цялятка можа быць забруджаным, калі яно п’е чыстую вадзіцу
і скубе чыстую травіцу?
Чарнобыль.
Чорнае слова, як чорнае сонца, бязлітасна ўскацілася
на беларускі небасхіл.
Яно, нібы чорнае зацьменне, усё пачарніла – і зялёную траву,
і празрыстую ваду, і блакітнае неба.
Трава зелянее, але яна чорная.
Вада свіціцца аж да дна, але яна чорная.
Неба блакітнае, але і яно чорнае.
Здаецца, нават жудаваты ветрык і халадок, як пры зацьменні,
пайшоў па зямлі.
Птушкі, здаецца, змоўклі, куры, каровы і коні пачалі трывожыцца.
I зарыва ад зацьмення ўспыхнула не такое, як звычайна –
яно было чорнае, з чорнымі сполахамі і пратуберанцамі,
хоць само свяцілася і ззяла.
Чорная быль – Чарнобыль.
Чорны баль – Чарнобаль.
Чорная бель – Чарнобель.
Чорны боль – Чарноболь.
Усё, з чым дружыў чалавек і што дружыла з чалавекам,
пасварыў Чарнобыль.
Зараз усё забаронена – сунічка і рамонак, баравічок і шчаўлінка,
яблык і крынічка, хата і расіна, ніва і ялінка забаронены.
Усё з сяброў ператварылася ў ворагаў.
Усё з ласкадаўцаў, абаронцаў, карміцеляў перавярнулася ў забойцаў.
Стаіць дрэва і не ведае, навошта яно стаіць.
Цячэ рэчка і не ведае, навошта яна цячэ.
Узыходзіць рунь і не ведае, навошта яна ўзыходзіць.
Дзеці спрадвек радаваліся яблыку, а зараз яго трэба баяцца:
гэты зманлівы чырванашчокі ласунак, заўсёдная ўцеха малых, –
ужо вораг дзяцей, і яго нельга есці.
I вось гэты беленькі цёпленькі, смачненькі сырадойчык,
які здавён лячыў усе хваробы, – ужо забойца дзяцей,
і яго нельга піць.
I вось гэты вусаценькі шматрадковы каласок – атамная бомба
з трыццаццю боегалоўкамі-зярнятамі, і яго нельга браць у рукі.
Раней мы стыдаліся, стараніліся такіх нязвыклых слоў,
як цэзій, бэр, нукліды, мілірады, празеадым...
Яны абыходзілі нас, а мы абыходзілі іх – думалі,
што нашы лёсы ніколі не перакрыжуюцца.
А зараз усе гэтыя словы папрыклейваліся назаўсёды да нашых вуснаў:
стронцый, кюры, дазіметр, плутоній, ізатопы, рутэній,
мілірэнтгены, радыяцыя...
«Усё лета я хаваўся ад радыяцыі», – хваліцца хлопчык з той страшнай зоны,
бо пакуль яшчэ не ведае, што схавацца ад радыяцыі нельга.
«Доктар сказаў, што ў мяне дужа многа радыяцыі», –
сумуе дзяўчынка з той жа самай зоны, бо ўжо ведае:
тое, што з ёй, з ёй назаўсёды – радыяцыя не прастуда, яна не выводзіцца.
«Бабулечка, родненькая мая, я так хачу да цябе ў вёску, але напішы мне,
калі ж ты выганіш са свае хатачкі радыяцыю?!» –
рыдае малое, бо здагадваецца: не бабулечка выгане радыяцыю,
а радыяцыя выгане бабулечку з хаты.
Бо гаспадыняю ў хаце ўжо не бабулечка, а радыяцыя.
Атамнікі пасварылі чалавека з усёю прыродаю.
З жывою і мёртваю пасварылі.
I нават жывую прыроду зрабілі мёртваю.
Чыстае зрабілі брудным.
I зараз патрабуюць ад нас:
Жыць ля вады і не мець вады.
Спяліць яблыкі і не есці іх.
Бачыць траву і не хадзіць па ёй.
Жыць ля хлеба і быць без хлеба...
На лавачку каля хаты не садзіся.
А дзе сядзець?
Па зямлі не хадзі.
А дзе хадзіць?
Усё мае сваю мяжу, і толькі цярпенне наша, о Божа, бязмежнае!
Хай свяціцца імя Тваё, хай прыйдзе Царства Тваё, хай будзе воля Твая.
Брудная зямля, брудная вада, бруднае паветра, бруднае малако...
Божа наш літасцівы, вярні ранейшае значэнне
гэтым спрадвечным паняццям!
Каб бруднаю зямлёю для нас была толькі раскаўзаная ў гразь дарога.
Каб брудным малаком, як і раней, было толькі малако
з бяскрыўднаю крыхою гною, што знячэўку ўвалілася ў дайніцу.
Была, ці чуеце, вёска, а стала зона адсялення.
Было поле, а стала зона адчужэння.
Быў лес, а стала зона пастаяннага радыяцыйнага кантролю.
Былі грады, а стала зона перыядычнага дазіметрычнага кантролю.
Была пчала – пацешная такая, выпацканая ўся ў жоўты дзьмухаўцовы пылок,
а стала маленька-вялікаю атамнаю бомбаю.
Было семка, якое хацела зазямліцца і прарасці,
ды раптам нечакана для сябе стала неўтаймоўным рэактарам.
Пятая частка зямлі маёй сёння за калючым дротам.
Яна памерла жывая. I жыве мёртвая. У мёртвай зоне.
Высозныя тэрыконы змагіленай зямлі, звезенай з радыяцыйных палёў і вуліц,
зямлі, якая пачала ўжо зарастаць мёртва-зялёнаю травою.
Усюды надпісы:
«Не піць! Забруджана!»
«Не есці! Небяспечна!»
«Не хадзіць! Заражона!»
«Стой! Страляць буду!»
Такога надпісу няма, але ён маецца на ўвазе.
Зона. Агароджаныя калючым дротам нівы і паплавы,
лясы і сцяжынкі, крыніцы і дарогі, хаты і рэчкі.
Ягады і грыбы, промні і слёзы, трава і вераб’і адгароджаныя.
Світанкі і вечаровыя прыцемкі адгароджаныя.
Дажджы і туманы, прарослыя высокай адчужанаю травою,
адгароджаныя.
Ад жыцця адгароджаныя: каб не выпусціць нікога і нічога адсюль.
Каб лугі не выйшлі адсюль, каб палі не выйшлі адсюль,
каб пакінутыя хаты, трактары і калодзежы ніколі не выйшлі
на чыстую зямлю.
Каб пудзілы назаўсёды засталіся тут – гэта ж столькі гадоў
яны ўпарта махаюць сатлелым ашмоццем, адганяючы птушак,
якіх няма, ад градаў, якіх таксама няма...
I як, вы думаеце, усё гэта называецца зараз?
Палескі дзяржаўны экалагічны запаведнік!
Смяюцца з нас, здзекуюцца ці пацяшаюцца
з хворай зямлі, нячысцікі?!
У зямлі такая рана, а яе не відаць.
Так яна рэнтгенаточыць-крывавіць, а бачыць гэта,
выходзіць, не кожны.
Перагукваюцца ў зоне, але не людзі, а вятры.
Шчабечуць у зоне, але не птушкі, а дазіметры.
Ламаецца гук, ламаецца вецер, ламаецца сонечны промень,
ламаецца слова.
Нібы на якую невідомую перашкоду наткнуўшыся, ламаюцца...
Баімся зямлі, баімся вады, баімся паветра...
Як на нябёсах, так і на зямлі.
Колькі дзён пад час аварыі чарнобыльскія вятры дзьмулі на Беларусь.
На Брагінскі, Нараўлянскі і Хойніцкі раёны дзьмулі.
I нават на мой зубрэвіцкі лес дзьмулі, які шуміць
так далёка ад Чарнобыля: у ім нельга збіраць грыбы.
I гэта, як кажуць, у самай чыстай на Беларусі Віцебскай вобласці...
Плылі, здавалася, звычайныя аблокі, але з іх сеяліся незвычайныя дажджы.
I была спакуса, і хацелася прасіць вецер: –
Адпіхні, вецер, ад мае зямлі гэтае стронцыева-цэзіева воблака...
Падзьмі куды-небудзь, вецер...
А куды яму дзьмуць, гэтаму ветру?
Усюды ж людзі...
А можа, у бок тых атамаманаў, якія і нарабілі гэтае ліха?
Толькі іх, шэльмаў, не адшукаеш. Бо яны невідзімкі.
Яны ёсць, і іх няма. Пазашываліся, як тараканы,
ў шчыліны і адтуль крычаць: «радыяфобы!», «радыяфобія!»
А пра тое, што самі «падверглі атамнай бамбардзіроўцы»
Беларусь і Украіну, маўчаць.
А што зямлю забілі, таксама маўчаць.
Вецер, піхні ў іхні бок іх жа «мірны» атам,
іхняе стронцыева-цэзіевае воблака!
Не, не дастане яно іх, не пральецца такім жаданым для вучоных невукаў,
такім светла-чорным дажджом.
Ніякая хмара іх, нягоднікаў, не дастане.
Ніхто і ніколі іх, сытамордзенькіх, не дастане:
яны, нібы тыя кашчэі, – несмяротныя.
Засудзіць такі пад смерць зусім невінаватага чалавека
і не адказвае за гэта.
Зашые скальпель у жываце хворага – і не адказвае.
Зробіць Чарнобыль – і хоць бы што. А то яшчэ і медаль за гэта пачэпіць.
Каля сотні ордэнаў упрыгожылі доблесна-злачынныя грудзі
будаўнікоў Чарнобыльскай АЭС.
Планы былі велічныя, а справы сталі велішныя.
Плацяць звычайна зусім не тыя, хто вінаваты.
Сэрцы вінаватых за Чарнобыль, здаецца, абраслі поўсцю,
яны адно толькі пацяшаюцца з нас.
Пра разумных людзей як пра дурняў гавораць,
а дурняў разумнымі абражаюць.
Хто бачыць і крычыць, той для іх радыяфоб, а той,
хто бачыць і маўчыць,– разумненькі-разумненькі.
Гэта яны не адмянілі дэманстрацый у райцэнтрах –
пад самым бокам у звар’яцелага рэактара.
Падумаеш, маўляў, дзеля пасяўной не адмянялі,
а з-за нейкай там радыяцыі адмяняць будзем!
Дзеткі шчыра, старанна падмялі радыеактыўныя вуліцы і плошчы.
Самі надыхаліся радыеактыўным пылам, але ж мільярды
партатыўных рэактараў асталося на зямлі, і па іх,
па самыя калені ў ізатопах, шчыра маршыравалі ўжо разам –
і дзеці і дарослыя – і шчасліва крычалі «ўра!».
Дарэчы, а што мы выпрацоўваем, што гадуем на плошчах і дэманстрацыях?
Нікому непатрэбны прадукт, які вельмі хутка псуецца, – ура!
Ура ў тысячах дэцыбелаў, ад якіх аж закладае вушы.
Вось і «вытвараем» на радыяцыйных плошчах радыяцыйнае «ўра!».
Вось і сеем радыяцыйнае насенне ў радыяцыйную зямлю.
I заворваем радыяцыйнымі плугамі. I лашчым, і спялім
радыяцыйнымі рукамі.
На хворай зямлі перавыконваем здарова-бязглуздыя планы,
бо хіба можна на бруднай зямлі выспеліць чысты колас?!
Хлеб наш надзённы, дай нам днесь...
А бабуля Параска не верыць у забруджванне. I ўсё здзіўляецца:
«Дык якое ж яно бруднае, калі яно такое чыстае?»
Хіба чыстая вада можа быць бруднаю?
Хіба чыстая трава можа быць бруднаю?
Хіба цялятка, якое і ела і піло толькі ўсё чысценькае,
можа быць бруднае?
А яны, нячысцікі, не бяруць яго.
У калгасаў бяруць, у саўгасаў бяруць, у комплексаў жывёлагадоўчых
бяруць тысячамі, а ў яе не бяруць.
Бабка Параска думае, што ёй рабіць са сваім чысценькім
радыяцыйным цяляткам, а ўсе мы жнём і сеем,
косім і веем, спім і ядзім побач з мільёнамі нязвычных рэактараў,
якія раптоўна пачалі пульсаваць на Беларусі.
Бо звычайная птушка з зоны – гэта ўжо рэактар.
Няма калючага дроту для крыл, як няма агароджы
для выпраменьвання: радыёнукліды таксама, паганцы, крылатыя.
А колькі такіх птушак разляцелася па ўсёй Беларусі!
I звычайная сялянская печ – таксама рэактар: яна спажывае
радыеактыўнае паліва – звычайныя дровы са звычайнага лесу.
Хоць вучоныя і раяць перад тым, як спальваць радыеактыўныя дровы,
мыць іх вадою,– беражы нас, Божа, і ад гэтакіх дроў, і ад гэтакіх вучоных!
А колькі такіх печаў ціхамірна вараць і пякуць, смажаць і грэюць
па ўсёй Беларусі!
Усё зараз можа быць рэактарам: і копка сена, далёкая ад зоны, –
рэактар; і дрэва, якое жыве тут спрадвеку і нікуды ад гэтых мясцін
не адыходзілася, – таксама рэактар.
Карова – рэактар, сцежка – рэактар, і нават кучка памёту
ад бабкіпарасчынага цялятка – зноў жа небяспечны рэактар.
I чалавек абпраменены – рэактар.
Асабліва моцны гэты рэактар, калі чалавек памёр ад прамянёвай хваробы.
Чалавек мёртвы, а рэактар жывы: на тысячу гадоў яго хопіць.
Колькі здаровых людзей ён можа зрабіць хворымі, жывых – мёртвымі.
Таму жывыя і задумваюцца, як пахаваць мёртвых –
радыеактыўныя адыходы, што нядаўна былі чалавекам:
цынкавай труны нябожчыкам ужо мала, ім трэба браніраваная.
I магілкі такія трэба ўжо на картах пазначаць,
як месца захавання радыеактыўных адыходаў.
Жывая зямля прымае хворых на радыяцыю людзей
і сама становіцца мёртваю.
Хворая зямля забірае здаровых людзей, але сама ад гэтага не здаравее.
Каму зажадалася забіць здаровую зямлю, пасеяць на ёй мёртвае?!
Два браты і сястра з нетутэйшымі імёнамі –
Катаклізм, Апакаліпсіс і Катастрофа – тройца,
але не святая, а клятая,– нахабна шыбуюць па тутэйшай зямлі
і вучаць сваёй чорнай, д’ябальскай працы сваю нашчадніцу
з такім ужо, ці чуеце, тутэйшым імем – Бяда...
На картах радыяцыйнай абстаноўкі палова Беларусі
заштрыхавана, закрэслена.
А ўся – забруджана.
Мы ж доўгі час рабілі выгляд, што нічога не здарылася.
Хатынь сабрала пад сваё неба чатыры сотні
знішчаных вайною вёсак.
А колькі мёртвых, хоць і ацалелых, вёсак забярэ без вайны,
праглыне Чарнобыль?
2670 вёсак і 27 гарадоў знаходзіцца сёння на забруджанай зямлі...
А ў іх жыве і на штосьці спадзяецца 2 мільёны чалавек,
сярод якіх – столькі дзяцей!
Быў – кожны чацвёрты, зараз – кожны пяты.
Мы ўсюды і ва ўсім спяшаліся быць першымі:
першымі жадалі прыбегчы ў камунізм,
першымі выракліся роднай мовы...
А сёння мы першыя яшчэ і па радыяцыі.
Радуйцеся, нявернікі: на сто гектараў сельгасугоддзяў
па нуклідах ніхто нас не можа перагнаць!
Чорна на душы, як на тых чорных плакатах,
што чарнелі на мітынгу:
«А хто там ідзе, а хто там ідзе У агромністай такой грамадзе?
– Беларусы.
А што яны нясуць на сваіх плячах?
– Радыяцыю»...
Ах, дзядзька Янка! Зажураны, засмучаны дзядзька Янка!
I вы, выходзіць, гаруеце разам з намі на чарнобыльскім мітынгу...
Кажуць, Чарнобыль – гэта дзесяць такіх бомбаў,
што скінута на Хірасіму.
Кажуць, сем з іх упала на Беларусь.
У Японіі ёсць ахвяры атамнай бамбардзіроўкі.
А ў Беларусі іх няма.
У Японіі ёсць хібакусі – людзі, якія былі ці маглі быць
у зоне атамнай бамбардзіроўкі.
А ў Беларусі – няма хібакусі.
У Японіі хібакусі жэняцца толькі паміж сабою –
каб аберагчыся ад мутацый.
У Беларусі як хто хоча, так і жэніцца.
Мы не баімся мутацый, бо ўсе мы – хібакусі.
З’езд шуміць – народныя дэпутаты спаборнічаюць у красамоўстве.
А мы сеем на мёртвых землях мёртвым насеннем.
Чыноўнікі хваляцца аб перавыкананні планаў па галоснасці
на сто гектараў усё тых жа сельгасугоддзяў.
А мы здымаем мёртвыя ўраджаі.
I ўсё імкнёмся схаваць, засакрэціць – каб, крый Бог,
не дазнаўся хто пра гэта.
Медыкі павінны крычаць, бо яны ўсё ведаюць.
Медыкі маўчаць, быццам яны нічога не ведаюць.
Маўчаць прыдворна-атамныя акадэмікі – усе, як пудзілы,
у ордэнах, маўчаць чыноўнікі – усе ў балбатні,
маўчаць медыкі – усе ў бессаромнай ілжы.
Калі нехта гаворыць праўду пра нашу бяду,
рассакрэчвае нашу дурноту, – мы злуемся і лямантуем,
што ён робіць шкоду роднай уладзе.
А той, хто ўзарваў над Беларуссю, Украінай і Расіяй
столькі атамных бомбаў, – ніякай шкоды ніякай уладзе не зрабіў.
Аказваецца, не той небяспечны, хто шкодзіць.
А той, хто рассакрэчвае гэта.
Семдзесят гадоў жылі мы ў падмане, але і тое,
пра што гаворым сёння, падман ёсць.
Стронцыева-цэзіевае воблака плыве на Маскву.
Усе на абарону горада – не падпусціць яго да сталіцы!
I вось вайны няма, а гарматы страляюць, навальніцы няма,
а грыміць, хмара не дажджавая, а дождж ідзе...
I вось стронцыева-цэзіевае воблака ўжо не ў небе, а на зямлі.
I яно ўжо не плыве, а ляжыць. Ці, як кажуць дасведчаныя, сядзіць.
Яго «пасадзілі» на Магілёўшчыну зенітчыкі.
На Маскву нельга.
На Слаўгарад – можна.
Тры гады хавалі Магілёўшчыну ад людзей.
А на Магілёўшчыне радыяцыя большая, як у самім Чарнобылі:
аж да ста кюры ўвабралі ў сябе лугі і нівы, хоць зямля,
кажуць, можа трываць толькі пятнаццаць...
Там нельга жыць і апрацоўваць зямлю.
Там жывуць і апрацоўваюць зямлю.
Жыць нельга, а жывём.
Есці нельга, а ядзім.
Маўчаць нельга, а маўчым.
Горш таго – гаворым!
I што гаворым?
«Мы справімся сваімі сіламі».
«Нам не трэба ніякай дапамогі».
I што гавораць нам?
«Вы нахабнікі. Вы на Чарнобылі хочаце пагрэць рукі.
Мы вам і так ужо многа далі».
Хіба можна многа даць народу, які гіне?!
Яму трэба даць толькі столькі, колькі трэба, каб не памёр!
Не мы ж самі ўчынілі на сваёй зямлі гэтую бяду –
нам падарылі яе ліхадзеі.
«Неба круглае, а зямля квадратная» – так хочацца крыкнуць,
успомніўшы, як часам лаяліся ў старажытным Кітаі.
I пакінь нам даўгі нашы, гэтак жа, і мы пакідаем даўжнікам нашым.
Беларусаў не трэба вучыць спагадзе: яны самі ведаюць,
што значыць спачуванне і міласэрнасць.
У раёнах, зруйнаваных землетрасеннем,
мы будуем беларускія пасёлкі.
А са сваіх раёнаў, што знебыліся ад радыяцыі,
не можам перасяліць людзей – няма ні сіл, ні сродкаў.
Гомельшчына збірае грошы для чарнобыльцаў.
I разгублена глядзіць, як у сваіх вёсках імкліва набіраюць звышлімітныя бэры,
глытаюць нукліды нічым не абароненыя ад злыбяды людзі.
Дзякуй табе, родны мой народ, за дабрыню,
за міласэрнасць і спачуванне дзякуй!
За высакароднасць дзякуй.
Дзякуй за спагаду да чужой бяды.
Але нехта мог бы і падказаць табе:
«Памажы і сваім нівам і птушкам, рэкам і дрэвам, хатам і людзям».
Дзецям сваім памажы!!!
Бо спагада нараджае спагаду, дабрыня нараджае дабрыню,
міласэрнасць нараджае міласэрнасць.
I толькі зло заўсёды нараджала зло.
Чорная быль. Чарнобыль.
Чорны баль. Чарнобаль.
Чорная бель. Чарнобель.
Чорны боль. Чарноболь.
Белае малако – чорнае. I бруднае:
яно забруджана невідочнымі радыёнуклідамі.
Светлая вада – чорная. I брудная:
яна забруджана ўсё тымі ж радыёнуклідамі.
Цярпліва мы трываем здзекі твае, наш «дабрадзею» –
самы мірны ў свеце атам.
Гэта ж ад цябе – параненыя без вайны, забітыя ў мірны час.
Гэта ж ад цябе – смерці не відно, а радыёнуклідныя сабакі выюць.
Ніхто, кажуць, ад радыяцыі не памірае, а сабакі выюць.
Людзі паміраюць ад сэрца, ад почак, ад лёгкіх, ад жывата,
урэшце, паміраюць, а ім кажуць, што радыяцыя тут ні пры чым.
На цэлы народ паставіў ты крыж, зненавідны наш «мірны» атам...
I ўжо часам, калі мы распранаемся дзе ў далёкіх гасцях,
нам пад ногі – о Божа! – сцелюць газету –
каб не растрасалі па хаце, як вошай, свае нукліды.
I ўжо ад дзетак нашых у піянерскіх лагерах шарахаюцца,
як ад пракажоных – каб не набрацца, вітаючыся, як каросты,
незнаёмай да гэтага заразы.
Нават анекдоты пацяшаюцца ўжо з нас:
«Харошы быў народ – беларусы»...
Хто ж аплача цябе, о мой ты спрадвечны і, хочацца верыць,
нязводны народзе?!
Чарнобыль...
Одзіум, – як казалі старажытныя рымляне, –
прадмет нянавісці і нараканняў.
Мільёны людзей прайшлі праз гэты одзіум.
Дзе сёння тыя салдаты, якія голымі рукамі збіралі
ў пагнутыя вёдры радыеактыўны графіт?
Дзе тыя дэзактыватары, якія голымі рукамі здзіралі
з дахаў радыеактыўную бляху?
Дзе тыя героі, якія ў самае пекла, у самы радыеактыўны шал
спяшаліся як найвышэй і найхутчэй узнесці і развінуць
высока-высока над звар’яцелым рэактарам чырвоны сцяг?
Разумныя людзі звычайна ратуюць сцягі.
А мы наадварот нясём іх пад тысячы кюры – на верную смерць і загубу.
Для дрэў ёсць смяртэльная доза радыяцыі –
колькі іх папамерла і ў зоне, і па-за зонаю.
А хіба, думаеце, для сцягоў няма такіх доз?
А для людзей?
Як адчуваюць сябе тыя сяляне, якія ўсе гэтыя гады аруць
радыеактыўную зямлю ў кучаравых воблаках пылу?
Яны раптоўна паміраюць, а мы абзываем іх радыёфобамі.
I на хворай зямлі настойліва перавыконваем хворыя планы.
Як гэта страшна: зона, рэжым, калючы дрот – вайна без вайны.
Як нялёгка бывае чалавеку вырашыць:
Пакінеш, застаўшыся ў зоне, партыйны білет – жыццё аддасі.
Пакінеш, выехаўшы з зоны, жыццё – партыйны білет аддасі.
Якія дробязныя ваганні!
На вайне прасцей: чалавек ведае, што сваю зямлю абараняе,
Радзіму засланяе сабою.
А тут што ён засланяе, што абараняе?
Дурноту абыякавых людзей абараняе!
А навошта? Яны і самі выкруцяцца. Як выкручваліся дагэтуль.
Павысіўся радыеактыўны фон у вадзе ў сто разоў,
яны ў сто разоў нормы павялічваюць.
I ўсё ўжо як мае быць: жывіце, людзі, і радуйцеся –
радыеактыўны фон адпавядае норме.
Аж шалее на зямлі радыяцыя, аж захлынаюцца
ад бэраў і кюры прылады, а яны загадваюць:
не падносьце да самай зямлі дазіметры, мерайце як мага вышэй.
I ўсё зноў жа ў парадку: норма!
Але ж ногі не дазіметры: яны абавязкова павінны ступаць на зямлю...
«Ці чуеце, – даверліва шэпчуць нам нячысцікі, –
а радыяцыя ж карысная».
«Ці чуеце,– пераконваюць нас няшчырнікі, –
ваша радыяцыя – гэта тыя ж самыя радонавыя ванны: яна лекавая».
I не ўводзь нас, Божа, у спакусу.
Не заўважаюць прайдзісветы разгубленасці народа,
не чуюць яго роспачы.
Яны не бачаць – а каб і бачылі, дык што ім да таго! –
як нараўлянскія ці брагінскія маці кормяць сваіх дзяцей.
Даюць дзеткам хлеб, а самі дрыжаць ад страху, даюць малачко,
а ў саміх слёзы на вачах, даюць яблык, а ў саміх аж да спазмаў
сціскаецца сэрца: колькі ж бэраў ці кюры з’есць малое з тым хлебам,
малачком ці яблычкам?!
Яны даюць, а хочацца адабраць.
Яны ўгаворваюць есці, а хочацца закрычаць: «Не еш!»
Даюць ежу, а разумеюць, што даюць атруту.
Лясы ў нас заложнікі, хаты – заложнікі, вуліцы –
заложнікі, крыніцы – заложнікі...
I дзеці – таксама заложнікі.
Хто ж і калі вызваліць іх?!
За што ж ты пакараная гэтак, родная зямля?!
«Трэба разбіць люстэрка Чарнобыля», – раяць нам.
«Хопіць у яго глядзецца», – загадваюць нам.
У Фінляндыі – перапалох, у Швецыі – перапуд, у Францыі – паніка...
А ў нас – ціша і спакой.
У нас толькі і хапае розуму, каб упарта, як нябожчыкаў,
мыць са шлангаў асуджаныя на смерць хаты.
«Упусціце ў душы радасць і прыгажосць»,
нашэптваюць нам прайдзісветы.
А як яе ўпусціць, тую радасць, калі нашыя сэрцы і душы
перапоўнены болем няма ў іх месца на весялосць.
Кажуць, толькі трыццаць пяць бэр можа прыняць у сябе чалавек
за семдзесят гадоў жыцця.
Нашы дзеці з забруджаных мясцін набяруць гэтыя бэры да трыццаці год...
Радыяцыя перш за ўсё б’е па дзецях.
Толькі сорак кюры – гранічна дапушчальная норма забруджвання зямлі.
А на лузе – усе дзвесце кюры – смяртэльная доза для жыцця зямлі...
Ціхамірна пасуцца каровы, скубуць сабе траву, а разам з ёю і мірны наш атам.
Траву бачаць, расу на ёй бачаць, а кюры – не бачаць.
Разлучыў мірны атам дзяцей са спрадвечнымі сябрамі –
ім не дазваляюць сустракацца з лугам, лесам, рэчкаю.
Але што ж гэта за дзяцінства без лугу, без лесу, без рэчкі?
I дзеці ідуць у партызаны: таемна бягуць пасля школы на рэчку
і купаюцца там, уцякаюць, каб ніхто не бачыў, у лес і ласуюцца
такімі жаданымі і такімі забароненымі зараз ягадамі.
Мы гулялі ў вайну, а яны гуляюць у радыяцыю.
Дзеці вайны і дзеці радыяцыі.
Але, радыяцыя – гэта ж таксама вайна: успомніце іх,
нашых дзетак, разгубленых, напалоханых, з клуначкамі ў руках,
на чужых незнаёмых вакзалах...
Таму яны, як і мы, гуляюць і ў эвакуацыю.
Мы радаваліся хмаркам, а ім трэба іх баяцца.
Нам было радасна бегаць па траве, а ім трэба баяцца яе.
Мы елі яблыкі, а ім іх нельга браць у рукі – яблык,
хоць і не міна, а забівае.
Бо такі яблык – хвароба і смерць навырост.
Абаронім дзяцей ад яблыкаў!
А ад ягад? Ад вады, зямлі і паветра?
Адзін высокі раённы чыноўнік, ратуючы сваіх дзяцей,
вывез іх з небяспечнай зоны. Яго прымусілі вярнуць іх назад.
Ірады! Трэба было ўсяго толькі прысіліць яго вывезці, як сваіх,
і ўсіх астатніх дзяцей раёна ў няшкоднае месца...
Чалавеку радыяцыя не даспадобы, а прыродзе яна, здаецца, спадабалася.
Зірніце, як, ачмурэўшы ад яе ласкі, буяюць травы,
бучнеюць дрэвы, якія вялікія і крамяныя растуць плады.
Але не радуйся гэтаму, душа, – у такім буянні, здаецца,
пачатак канца: яно таксама смерць навырост.
Ці можа мінулае забіваць будучыню?
Вось, к прыкладу, клетка – надзейная схова для будучыні.
Заўсёды яна ведала, да якой мяжы ёй дзяліцца,
каб ліст быў лістом – у дрэва, а рука рукою – у чалавека.
Радыяцыя ўсё пераблытала, зняла абмежавальнікі,
і таму клетка, як ашалелая, усё дзеліцца і дзеліцца,
не рупячыся пра тое, што яна народзіць.
Мінулае забівае будучыню, нараджаючы калек у жывой
і нежывой прыродзе.
Мутацыя...
Яна спараджае гігантызм у дрэў і жывёл.
Травіна расце нібы дрэва.
Лятаюць вялізныя, як вароны, камары, а вароны – быццам цяляты.
Жабы і то што тыя львы – такія вялізныя.
То няма зусім ног, то іх не хапае, то яны лішнія.
Жарабятка з адных толькі ног – цягнічок, ды і годзе.
А правільней – сараканожка.
То няма зусім вачэй, то іх – не злічыць.
З адных толькі вачэй сабрана галава ў цялятка.
Мутацыя – дзіця радыяцыі.
I хоць усё гэта – нібы з нейкіх кашмарных сноў,
не трэба ўсміхацца і махаць рукамі: во, маўляў, выдумляе!
А яны ўсё гэта хочуць схаваць.
I баяцца слоў. Але яшчэ болей баяцца, ці чуеце, маўчання.
I ўратуй нас ад нячысціка...
Гадзіна смутку і маўчання – гадзіна жалобы ў дзень нараджэння бяды.
Чорныя свечкі паміж чорных цюльпанаў.
Чорныя сцягі і чорныя харугві.
Чорны вечар і чорнае маўчанне.
I ніякіх прамоў.
Дзесяць тысяч стаяць моўчкі.
Маўчаць, як крычаць.
А маўчанне больш палохае вінаватых, чым самы моцны крык.
Бо само маўчанне і ёсць крык.
Ці не таму непадалёку цэлы вечар надрываўся аркестр –
хацеў перакрычаць маўчанне.
Спалохана гарлапаніў бадзёрыя мелодыі –
мусіць, каб супакоіць самога сябе.
Наіўныя! Хіба і, праўда нехта верыць,
што можна перакрычаць маўчанне?
А пад бадзёрыя крыкі аркестраў Беларусь –
цудоўная, як сцвярджаюць некаторыя, рэспубліка –
змагаецца за выжыванне.
За жыццё змагаецца.
А «аркестранты» змагаюцца за сваё.
Калі ёсць дзе лапінка чыстай, не забруджанай радыёнуклідамі зямлі,
трэба яе забрудзіць.
I радыеактыўных цялятак мы выпраўляем на чыстыя лугі.
I чыстыя лугі становяцца бруднымі, – бо кожная кучка памёту –
як маленькі разбураны рэактар.
З Віцебшчыны, якая, здаецца, трошкі чысцейшая,
бульбу мы вязём у Маскву – і радасна-радасныя,
і шчаслівыя-шчаслівыя, што яе ў нас бяруць.
А на Віцебшчыну вязём з Гомельшчыны і Магілёўшчыны –
тую, што выгадавалі на зямлі, «непрыгоднай для сельгасдзейнасці».
Разумны чалавек заўсёды ратуе свой народ, а дурны яго забівае.
Калі ёсць у нас хоць адзін хібакусі, трэба каб у Беларусі
былі ўсе хібакусі.
I мы робім усё, каб так яно і было.
Памагаем растоптваць па ўсёй рэспубліцы радыяцыю.
Ботамі і чаравікамі, лапцямі і красоўкамі,
гумовікамі і адзідасаўкамі, сандалетамі, а то і босымі нагамі растоптваем.
На калёсах і на санях, на лодках і легкавушках,
самазвалах і веласіпедах развозім.
Спатрэбілася нам раптам муфта.
У нас няма, а ў зоне – ёсць: там жа на калгасных дварах
уся тэхніка як пакінута, так і стаіць.
Бярэм пропуск, едзем у зону, здымаем муфту,
ускідваем яе на машыну.
А заадно яшчэ і тэлевізар сабе прыхопім.
Вязём з-за дроту два новыя рэактары –
адзін затым у нас на полі працуе, а другі – у хаце дзейнічае.
I на чыстае поле мы не хочам ехаць араць, а просімся на бруднае –
там болей плацяць.
Грошы, грошы... Трунавыя грошы.
Тупнеш пасля такога ворыва нагою – і, як калісьці пыл,
ва ўсе бакі радыяцыя.
Выдыхнеш на ўсе грудзі – і ва ўсе бакі радыяцыя.
Але ўсё роўна вяртаюцца ў родныя,
асірацелыя хаты за калючым дротам самасёлы.
Пакідаюць новыя хаты і вяртаюцца ў старыя.
Спаць не могуць у новых. Быццам ходзіць нехта пад вокнамі
і ўсё, як смерць, кліча іх – жаласна і настойліва:
«Ганна! Ганна!», «Пятрок! Пятрок!».
Хто ж ходзіць пад вокнамі і хто кліча іх?
Сум? Журба? Туга?
Туга ж – не радыяцыя: ад яе не ўцячэш.
А можа, і праўда старыя хаты, якія так ссумаваліся па гаспадарах,
клічуць іх?
I рвуцца на іх кліч людзі – за калючы дрот ірвуцца.
З волі ў няволю рвуцца.
Бо там іх хаты, а дзе хаты – там і лёс.
Бо стаміліся людзі, збалеліся душы:
«Нам нічога ўжо не трэба. Мы ўжо нічога не баімося.
Дайце нам толькі памерці ўдома».
Жывуць і чакаюць. П’юць радыеактыўную ваду,
ядуць радыеактыўныя грыбы і чакаюць.
Жыцця ці смерці чакаюць?
Памажы ім, Божа!
Калі ёсць царства, сіла і воля Твая...
Іграюць на маёй зямлі бравурныя аркестры.
I крычаць прамоўцы, каб перакрычаць маўчанне.
Але бабка Параска не чуе гэтага – яна не слухае радыё, бо глухая.
У газетах атамнікі бессаромна сцвярджаюць,
якая выдатная на Беларусі радыяцыйная абстаноўка.
Але бабка Параска не ведае гэтага – яна не чытае газет, бо сляпая.
Яна думае, як ёй зрабіць чысцейшым і так ужо чыстае цялятка.
Калі ёсць бяда, трэба, каб была і надзея. У бабкі Параскі ёсць надзея.
Дачка прывезла з горада моднага мыцельніку – індыйскага, ці што, парашку.
«А давай-тку я ім памыю цялятка», – прыдумвае старая.
Тое цялятка, якое нарадзілася ад чыстай-чыстай кароўкі Святохі.
Тое цялятка, якое падбрыквала на чыстай-чыстай траўцы.
Тое цялятка, якое піло чыстую-чыстую вадзіцу.
I бабуля закасвае рукавы і доўга шаруе дэфіцытным парашком
такую цёпленькую ад чыстага сонца поўсць цялятка.
Пыску яму шаруе, спінку яму шаруе, ножкі яму шаруе, хвосцік яму шаруе...
Хоча змыць усе бэры і кюры, усе нукліды.
Хоча адмыць ад яго цэзій і стронцый, радыеактыўны ёд і плутоній.
У згубленай між лясоў беларускай вёсачцы індыйскім парашком
мые бабка Параска атамны рэактар – звычайнае беларускае,
з белаю зорачкаю на лобе, цялятка.
А колькі такіх' рэактараў бегае і лятае, ходзіць і поўзае,
цячэ і ездзіць па роднай нашай Беларусі!
Нахабна спраўляюць свой жуд, раскашуюцца на тутэйшай зямлі
два браты і сястра з нетутэйшымі імёнамі – Катаклізм, Апакаліпсіс і Катастрофа –
а за імі аж скуголіць ад задавальнення іхняя мутнавокая спадкаемка
з быццам бы тутэйшым імем – Бяда...
Чорная быль: Чарнобыль.
Чорны баль: Чарнобаль.
Чорная бель: Чарнобель.
Чорны боль: Чарноболь.
Зазямліўся на далоні парашуцік дзьмухаўца –
нібы задумаў прарасці на далоні.
Зямлі яму, бачыце, мала.
Не, зямлі многа, але не верыць парашуцік зямлі.
А колькі іх, саміх хворых, прыпала за гэтыя гады
да збалелых грудзей карміцелькі.
Ці ўспомняць яны, калі прарастуць, дакуль дзяліцца клетцы,
каб не раджаць мутацыйных гігантаў?
I ўсё ж, падай, семя, на маю зняможаную зямлю!
I прарастай.
I спялі такую патрэбную нам зараз надзею.
Бо калі ёсць бяда, трэба, каб была і надзея.
Хай сабе да яе яшчэ так далёка.
Аж дваццаць чатыры тысячы год – такі перыяд паўраспаду
радыеактыўнага плутонія.
Людзі жывуць коратка, а радыёнукліды доўга.
Але ж мы цярплівыя.
Будзем чакаць!
З веку ў век.
Амін.
Похожие статьи:
Мікола Мятліцкі → Мікола Мятліцкі - Санеты Чарнобыля
Сучасная літаратура Беларусі → Тэма Чарнобыля ў беларускай паэзіі
Пімен Панчанка → Пімен Панчанка - Аб самым смачным...