Увага!!! Невялікія апавяданні і вершы пададзены ў поўным варыянце.
Алесь Якімовіч - Васількі
Увага! Поўны змест
1. Вымушанае падарожжа
Я – слабы здароўем. Так кажа мая мама. А якая ў мяне хвароба, я і не ведаю. Маме хочацца, каб я быў, як Мішка з нашага двара (ён тоўсты, і ўсе лічаць яго здаравякам), а я чамусьці ніяк не раблюся, як Мішка. Праўда, я кашляю, калі прастуджуся, але ж тата кажа, што кашаль – не хвароба. Значыць, выходзіць, мая хвароба – худоба. Я не згаджаюся з такой хваробай, але мама кажа, што я ў гэтых справах не маю права голасу. Я ўжо прывык да сваёй хваробы і нават маю праз яе сякія-такія выгоды.
– Можа б, ты, сынок, чаго з’еў? – часта задае мне мама адно і тое ж пытанне.
– Нешта не хочацца, – моршчуся я.
– А ты падумай.
– Падумаў.
– І што?
– Калі б чаго смачнага...
Пасля такой размовы мама не скупіцца па смачнае. Абы толькі я еў і даганяў Мішку!
Горш толькі, што мне, як слабаму здароўем, забараняюць бегаць з хлопцамі і раяць не вельмі налягаць на вучобу. Толькі сяду за кніжку, як маці ўжо глядзіць па гадзіннік: хаця каб не замарыўся я!
Ды не ў гэтым бяда. Бяда са мною здарылася на іспытах.
Выклікала мяне настаўніца наша і пытаецца, якія я ведаю пустазельныя расліны. Я назваў, якія ведаў.
– А васількі? – дапытваецца яна.
– Не, – упэўнена адказваю я.
– Чаму ты так думаеш?
Чаму я так думаю? Па-першае, ужо сама назва вельмі ж такая мяккая, далікатная. Гэта ж не які-небудзь асот ці свірэпа або нават крапіва... Па-другое, пра васількі і ў вершах пішацца. Не можа быць, каб паэты памыляліся і хвалілі пустазелле. Нарэшце, у кіно дзяўчаты з гэтых васількоў вянкі носяць...
Так я і адказаў.
Толькі ж настаўніца чамусьці не згадзілася са мною. Потым яна запытала ў мяне, які колер мае вадзяная лілея.
– Чырвоны, – адказаў я адразу.
А яна зноў:
– Чаму ты так думаеш?
Я зноў пачаў разважаць: лілея – прыгожая назва. Мне яна падабаецца. А я чуў, як мама аднойчы казала суседцы: «Што чырвана, то – хораша». Значыць, ясна, што лілея павінна быць чырвонай.
Настаўніца зноў не згадзілася са мною і паставіла мне за такія адказы двойку.
Ці варта казаць, які гэта быў для мяне сорам. Добра яшчэ, што мне дазволілі гэтую двойку замяніць лепшай адзнакай увосень.
Маці таксама была вельмі ўзрушана маім няшчасцем, але разважала так:
– Што ж, каб ты быў такі, як Мішка, дык з цябе і патрабаваць можна было б. А так – гора ты маё... Можа, хіба я адпачынак скора вазьму на рабоце, дык тады дапамагу табе вывучыць прыродазнаўства і хоць крыху дагледжу цябе...
Наконт дапамогі то я не вельмі ўзрадаваўся, бо мама мая – бухгалтар і ў пустазеллі разумее, мусіць, не больш за мяне. Ды і наконт догляду не вельмі спакусіла мяне яе прапанова: гэта значыць, давядзецца мне цэлы месяц яшчэ больш пакутаваць, даганяючы Мішку.
А тут якраз хлопцы з нашага класа ў падарожжа збіраюцца. Ім ужо шыюць маткі дарожную вопратку, рыхтуюць рукзакі. падбіраюць адмысловую пасуду. Хочацца і мне з імі паехаць ці пайсці ў падарожжа, ой як хочацца! Ды мама – нізашто не згаджаецца.
– Хто цябе пакорміць там без мяне? Ты ж, – кажа, – вернешся з гэтага падарожжа – скура ды косці. Потым цябе і за год не паправіш.
Але ж мне ад яе гэтай гаворкі не лягчэй. Праз дзень я – зноў за сваё. Нават плакаць спрабаваў, у абед забастоўкі наладжваў, не памагае!
Урэшце мама пайшла на пагадненне.
– У падарожжа, – кажа, – я цябе не пушчу, як ні прасіся. А вось да бабкі, у калгас, – калі ласка. Тым больш што я і сама туды хутка на адпачынак збіраюся.
Так прыйшлося мне накіравацца ў вымушанае падарожжа.
2. Бабка і Рыгорка
Бабка мая, калі добра прыгледзецца, зусім падобная на маму, толькі маршчын на твары шмат ды апранута не так: яна носіць спадніцу і зверху сарочкі нейкую камізэльку, якую заве кабатам. А ходзіць зусім босая. Мяне гэта здзівіла, бо я ніколі не бачыў, каб мая мама хадзіла па двары босая, хоць яна і маладзейшая. Няўжо ў бабкі няма ў што абуцца? Каб я ведаў, дык прывёз бы маміны туфлі, а то ў нас дома, дзе ні ступіш, – усё за маміны туфлі зачэпішся. Я нават не ўтрымаўся і запытаўся ў бабкі, чаму яна босая.
– А навошта той абутак улетку? Босай здаравей, – адказала яна.
Дзіўна! Мама зусім не так разважае, калі я часам у хаце бегаю босы. Яна нават не разважае, а проста крычыць: «Віця, абуйся зараз жа, а то кашляць будзеш!»
– А ты, бабуля, хіба не кашляеш? – пацікавіўся я.
– Навошта мне, унучак, той кашаль? Няхай ён лепш на цёмны лес ідзе, – пагладзіла яна мяне па галаве.
– А ты ж босая ходзіш...
– Таму босая і хаджу, каб не кашляць.
Зноў загадка! Дзіўная нейкая бабка ў мяне. Я і не ведаў гэтага. Я толькі ведаў, што бабка не любіць горада. Неяк яна прыязджала да нас у госці. Пабыла дні два ды ўцякла. «Не магу, кажа, жыць у горадзе: тут шум і рабіць няма чаго. А ў мяне там і свінні, і парасяты, і авечкі...» А між іншым, гэтыя самыя свінні і парасяты, якіх бабка так любіць, зусім і не яе, а калгасныя, а сама бабка жыве ў Сідара, які даводзіцца мне дзядзькам, – так кажа мая мама.
Ды мяне цяпер не гэта цікавіць, а бабчына загадка наконт кашлю.
– Як жа гэта, бабуля, так выходзіць, каб босы ды не кашляў? – настойліва дапытваюся я. (За такія допыты мяне мама часта выганяе вон. «Не лезь, кажа, у вочы. Ідзі вон. Вельмі цікаўны!»)
Бабка, мусіць, вельмі добрая, бо яна не выгнала мяне, а расказала цэлы ўрок. Я даведаўся ад яе, што той, хто ходзіць улетку босы, здаравейшы за абутага, што зямля выцягвае з чалавека ўсякія хваробы, калі б яны нават і залезлі ў яго, і што, апроч таго, вельмі карысна бегаць босаму па расе.
Гэта была для мяне навіна! Навошта ж я гэтулькі летаў цягаў на нагах лішні цяжар? Апрача таго – кашляў!
У той жа дзень я разуўся. Тым больш што такі ж самы другі бабчын унук, Рыгорка, таксама босы бегае. Чым я горшы за яго?
Але ўсё ж бабка не так зацікавіла мяне, як гэты самы Рыгорка. Раней я не ведаў яго, толькі паклоны перадавалі мне ад яго, а яму ад мяне, як лісты пісалі.
Рыгорка ростам з мяне, і гады ў нас адны, і вучымся ў адным класе. Толькі ён спачатку здаўся мне нейкім смешным: увесь абсыпаны рабаціннем. адны вочы блішчаць. Штаны ў яго доўгія, аж да пят. Галава стрыжаная, і на галаве шапка з блішчастым брылём. Але такі шустры, што на адным месцы не пастаіць.
Не паспеў я разгледзецца, як ён прапанаваў мне бегчы глядзець ластаўчына гняздо. Праўда, за мяне заступілася бабка, нарабіла крыку:
– Куды ты яго цягнеш? Ты і так з рабаціннем. Яшчэ хочаш, каб і вушы рабымі сталі...
Я нічога не разумеў. Пры чым тут ластаўчына гняздо да рабаціння?
І ўжо, калі мы пасля, крадком ад бабкі, пабеглі глядзець гняздо, я распытаўся ў Рыгоркі, чаму так бабка казала. Рыгорка расказаў мне вось што: бабка кажа, што той, хто спора ластаўчына гняздо, стане такім рабым, як ластаўчыны яечкі. Але, сказаў Рыгорка, гэта няпраўда, бабка толькі страшыць. А чаму няпраўда? Рыгорка і на гэта прыдумаў адказ. Па-першае, яго меншая сястрычка Волька ніводнага гнязда не спарола, а такая ж рабая ўлетку, як і ён. Па-другое, ён распытваў аб гэтым у настаўніка, і той сказаў, што гэта няпраўда, хоць гнёзды спорваць і забараніў, бо птушкі карысныя для нас і іх трэба берагчы. Канешне, тут бабчыны хітрыкі: ёй проста шкада ластавачак, дык яна і прыдумала такую байку.
Ластаўчына гняздо было ў самым гумне, на падстрэшнай перакладзіне. Яно было прылеплена знізу, і мне здалося дзіўным, чаму ластаўка такая дурная: зрабіла гняздо на віду, а не ў якім-небудзь цёмным куточку. Я запытаўся пра гэта ў Рыгоркі, але ён толькі пакруціў галавою.
– Хочаш паглядзець яечкі? – азіраючыся, сказаў ён.
Дзіва што! Сапраўдныя яечкі сапраўдных ластавак, каму гэта не захочацца паглядзець! Але як?
– Ты глядзі, як я палезу, потым сам злазіш туды, – параіў Рыгорка.
– Добра, – згадзіўся я.
Гняздо было недалёка ад сцяны, уздоўж якой стаяла плоскае дрэва з пазамі, куды былі ўстаўлены бярвенні. Рыгорка, як кот, скокнуў на гэтае дрэва і спрытна пабег па сцяне ўверх. Дабег да перакладзіны, ухапіўся за яе рукамі і павіс, разглядаючы гняздо. Мне аж страшна глядзець было на яго – вось-вось яшчэ возьме ды сарвецца... А тут траха не з-пад самага носа ў яго выпырхнула ластаўка. Яна жаласна зачырыкала і закружылася пад страхою.
– Ага, – радасна крычыць да мяне Рыгорка, – ластавачкі ўжо вывеліся!..
Мяне такая навіна аж калоціць.
Вось жа шчаслівы які Рыгорка! Ён зараз, у гэтую хвіліну, калі я стаю тут і млею ад цікаўнасці паглядзець хоць бы яечкі, разглядае жывых малюсенькіх ластавачак!
– Злазь, – прашуся я, – дай мне паглядзець.
Рыгорка злазіць яшчэ шпарчэй, чым узлазіў. Ён не лезе, а проста скача, як верабей.
Перамагаючы страх, я пачынаю карабкацца па сцяне. Але ногі мае коўзаюцца, рукі зрываюцца, і хутка я лячу ўніз. Рыгорка смяецца з майго спрыту.
– Пачакай, – кажу я, – дай злаўчыцца.
Зноў карабкаюся ўверх. Працую, аж упацеў, а ўсё коўзаюся на месцы. А ластавачка ўсё кружыцца каля нас і чырыкае. Шкада мне яе стала, і я адрокся ад свайго жадання.
Калі я выйшаў з гумна, дык убачыў, што рукі мае ў крыві і на іх шмат стрэмак... Я спужаўся і ледзь не расплакаўся.
– Глупства, – сказаў на гэта Рыгорка, – стрэмкі мы як бач падастаём, а драпіны цераз ноч зажывуць.
– А бабка хіба не будзе сварыцца? – хвалююся я.
– За стрэмкі? Пхі!.. – гучна зарагатаў Рыгорка. – Што ж тут такога?
Ён збегаў дахаты і прынёс іголку. Мы ўселіся на траве ля гумна і пачалі даставаць мае стрэмкі.
3. Я вывучаю пустазелле
Рыгорка казаў праўду: назаўтра ўсе драпіны амаль зажылі, хоць рукі яшчэ і шчымелі.
– Хадзем з намі ў поле, – сказаў мне Рыгорка раніцай.
– З кім гэта – з вамі? – перапытаўся я.
– Наша звяно нойдзе.
– Чаго?
– На работу.
І Рыгорка расказаў мне, што ён звеннявы ў атрадзе і што яго звяно будзе палоць жыта і пшаніцу.
– З ахвотай пайшоў бы, каб не прыродазнаўства... – адказаў я.
– Пры чым тут прыродазнаўства? – не разумее Рыгорка.
Прыйшлося прызнацца ва ўсім.
– Мы гэтыя твае васількі, – смяецца Рыгорка, – сёння вырываць будзем. Хадзем, і ты іх там не горш, чым па кніжцы, вывучыш. А лілеі будзем вывучаць увечары – пойдзем кунацца на рэчку: там іх расце колькі хочаш.
Добра, калі так! Прыемнае з карысным, як кажа мая мама. Засталося толькі, каб бабка дазволіла: я не прывык рабіць нічога без дазволу.
Бабка дазволіла без ніякіх спрэчак. Цяпер я пераканаўся, што яна ўсё ж дабрэйшая за маму, хоць і падобная мама на бабку. З мамай была б цэлая вайна.
Шчасліва ўсё ўладзіўшы, я ўзяў падручнік і пайшоў з Рыгоркам. Да нас далучылася яшчэ некалькі піянераў. Я пазнаёміўся з імі. Адзін з іх быў большы за ўсіх, у белай кашулі і такіх жа белых штанах, з чорным ад загару тварам. Ён сказаў мне:
– А я ведаю, дзе ты жывеш.
– У бабкі, – кажу я. – Тут і ведаць няма чаго.
– Не: ты ў горадзе жывеш. Я быў там з бацькам.
І ён пачаў мне гаварыць пра мой горад: якія там вуліцы, будынкі і якая «хвацкая» сельтэрская вада...
Так ён усю дарогу і расказваў мне пра мой горад.
Хутка мы мінулі поле, на якім расла бульба, і апынуліся ля зялёнага жыта. Прызнацца, я тады не ведаў, што гэта жыта такое, гэта мне ўжо хлопцы растлумачылі. Бульбу дык я, заплюшчыўшы вочы, пазнаю: мы яе з мамай у сваім агародзе садзім.
Жыта было ўжо высакаватае і сіняе, як возера ў нашым горадзе. Здалёк цямнеў лес – хлопцы называлі яго борам. Але больш за ўсё мне спадабаліся жаваранкі. Яны вісяць высока ў небе, трапечуцца на сонцы і звонка спяваюць. Проста дармовы канцэрт. Мяне толькі здзівіла, што ні Рыгорка, ні іншыя хлопцы нават увагі не звярнулі на гэты канцэрт.
Ля жыта Рыгорка закамандаваў хлопцам, каб хадзілі па полі асцярожна, а пустазелле каб выносілі ў канец і скідалі ў кучы.
Потым ён сказаў мне:
– А ты, Віця, вывучай свае васількі. Ведаеш, якія яны?
– Бачыў на малюнку, – адказаў я.
Рыгорка адышоўся крыху ў жыта і пачаў ірваць там сінія кветкі на высокіх тонкіх сцяблінках. Нарваў цэлую жменю і прынёс мне.
– Калі хочаш, мы табе іх з усяго поля аддадзім, – сказаў ён.
Хлопцы пайшлі палоць пустазелле, а я прысеў на ўзмежку і пачаў разглядаць васількі. Прыгожыя кветкі! Не разумею, чаму іх з такой злосцю знішчае Рыгорка і яго звяно. Праўда, лічацца яны ўсё ж пустазеллем – гэта я цяпер запамятаў добра. Але ж яны зусім не пякуцца, як крапіва, і не колюцца, як асот.
Ва ўсякім разе, я сур’ёзна заняўся вывучэннем гэтых васількоў. Пералічыў нават усе лісцікі на кветках: некалькі кветак разарваў, каб разгледзець іх усярэдзіне. Потым я некалькі разоў перачытаў месца ў падручніку пра пустазелле.
Праз гадзіну якую мне ўжо здавалася, што я ўсё ведаю – што гэта за васілёк і які ён. Я нават нюхаў яго і жаваць спрабаваў: нясмачны, хоць і прыгожы! Нарэшце, адзін васілёк я вырашыў высушыць і забраць з сабой у горад.
Пасля гэтага я пачаў цікавіцца, якое яшчэ пустазелле тут расце. Хлопцы далі мне на вывучэнне цэлую калекцыю такіх «шкоднікаў», як яны кажуць, і расказалі, як яны называюцца.
Так прайшоў мой першы дзень у полі.
Назаўтра мне не захацелася больш вывучаць пустазелле, і я папрасіўся ў Рыгоркі, каб дазволіў мне палоць жыта.
Выявілася, што тут нічога складанага няма. Трэба вырываць усю лішнюю траву і не чапаць жыта. Такая навука мне здалася зусім простай: к канцу дня я працаваў нароўні з усімі, і Рыгорка мяне нават пахваліў.
– Ты, – кажа, – у нас стаханаўцам стаць можаш!
Мне спадабалася такая пахвала, бо ўсе хлопцы глядзелі цяпер на мяне як па роўнага, а не як на пустазелле.
Праз некалькі дзён раптам выклікаюць усіх нас у праўленне калгаса. «Чаго б гэта? – спрабуе здагадацца нават сам Рыгорка. – Мусіць, дрэнна палолі...»
Прыйшлі мы, прывіталіся да старшыні, ён адказаў нам.
– Вы, дзядзька, нас клікалі нечага? – спытаў Рыгорка.
– Але, – кажа дзядзька старшыня, усміхаючыся, – клікаў.
Ён адчыніў столік, дастаў адтуль некалькі кніжачак.
– Трэба вас аформіць: вы не дрэнна працуеце. Бачыў я вашу работу, – дадаў ён.
І пачаў нешта пісаць у адной кніжачцы, потым у другой...
– Ты як пішашся: па бацьку ці па матцы? – кіўнуў ён галавой у мой бок.
Я сказаў. Дзядзька старшыня запісаў нешта ў асобную кніжачку.
Потым ён пачаў выклікаць па прозвішчах і падаваць кожнаму кніжачку. Мне таксама даў.
Я прачытаў на вокладцы: «Працоўная кніжка...» А далей напісана маё імя і прозвішча. Перагарнуў лісток, а там, у слупку, пад загалоўкам «колькасць выпрацаваных працадзён» напісана чарнілам – 5.
– Ну вось, – кажа старшыня, – глядзіце, хлопцы, працуйце добра, і вам брыгадзір будзе запісваць у гэтыя кніжкі працадні, а ўвосень за работу атрымаеце ад калгаса збожжа і ўсё, што належыць.
Мы схапілі свае кніжкі і выбеглі з праўлення.
Гэта – не жартачкі! Нашу работу прызнала само праўленне! Апрача таго, мы – нібы сталыя калгаснікі, бо маем такія ж працоўныя кніжкі, як і ўсе дарослыя!
4. Вымушаны зварот дахаты
Мы грэблі сена і спявалі на ўвесь луг.
Раптам бачу – ідзе бабка, а за ёю... мама! Як убачыў я маму, дык і кінуўся адразу да яе з крыкам. Ведама, цэлы месяц не бачыў і, прызнацца, крыху сумаваў без яе.
Мама абняла мяне, а потым заківала галавою, пазіраючы на мае босыя, чорныя ад загару ногі. Бабка стаіць як вінаватая.
– Мой ты сынок, – кажа маці, ледзь не плачучы, – я не пазнаю цябе... Ты ж учарнеў тут без мяне і апух, ці што...
І пачала, і пачала бедаваць.
– Ды кінь ты, – суцяшае яе бабка, – ён жа ў цябе зусім здаровы хлопец. За месяц я не чула, каб кашлянуў калі, і не бачыла, каб міскі не апаражніў. Не бачыш хіба, як ён паправіўся.
Маці тут жа хацела мяне забраць з сенажаці, але я заўпарціўся:
– Скончым работу, тады і пойдзем.
– Якую яшчэ работу? І навошта ты гэтыя граблі ўзяў?
– А сена валкаваць – гэта не работа, скажаш? Мне за яе брыгадзір працадзень запіша.
Тут маці за галаву хапілася:
– Дык ты на работу ходзіш?
– У мяне ўжо дваццаць працадзён, мама, – кажу я. – Я іх бабцы пакіну, а ёй калгас увосень збожжа выдасць.
Гэта, відаць, было для яе так неспадзявана, што яна нават засмяялася.
– Які ты ў мяне, – кажа, – руплівы стаў і гаспадарлівы! Ну, добра, калі так. Давай памагу табе працадзень для бабкі зарабіць.
– Я цябе, калі хочаш, навучу валкаваць сена, – прапанаваў я маме сваю паслугу.
Яна зноў засмяялася:
– На гэтай сенажаці я валкавала сена яшчэ ў той час, калі была такой, як ты.
Так і не ўдалося мне навучыць маму валкаваць. Мы знайшлі ў брыгадзе лішнія граблі, і мая мама так спрытна пачала грэбці, што мы адразу ззаду пааставаліся.
Назаўтра мама таксама пайшла з намі на сенажаць, і брыгадзір у маю кніжку запісаў яе працадзень. І так пайшло дзень за днём.
Мы і не апамяталіся, як мінуў мамін адпачынак. Маме трэба было ехаць назад, і яна рашыла забраць мяне. Мне вельмі хацелася застацца ў калгасе да самых заняткаў. Але – вы ж ведаеце маю маму: яна думае, што без яе я і прастуджуся, і змарнею, і немаведама што са мною станецца.
Прыйшлося мне ў другі раз гэтым летам накіроўвацца ў вымушанае падарожжа, толькі цяпер ужо з калгаса ў горад.
Яшчэ я хачу сказаць пра васількі і Мішку. Калі настаўніца пачала ў мяне пытацца па прыродазнаўству, дык я ёй адказаў і пра тое, чаго нават не было ў падручніку, але што я добра вывучыў у полі, у лесе, на рэчцы і на сенажаці. І яна мне цяпер паставіла вялікую пяцёрку.
А з Мішкам было вось што. Мы з ім нядаўна паспрачаліся, хто дужэйшы. Ён кажа: «Я!» А я кажу: «Я!» Тады, каб вырашыць спрэчку, мы схапіліся з ім накрыжкі, і я... пакаціў яго. Пра гэта ведаюць усе на нашым двары і нават мая мама. Цяпер яна не ставіць мне ў прыклад Мішку і нешта маўчыць аб маім слабым здароўі.
А засушаны васілёк я хаваю як непрыемную памяць аб двойцы і прыемную аб леце ў калгасе.
1947 г.
Крыніца: Якімовіч А. Збор твораў у 3-х т. Т. 3. Апавяданні, казкі, аўтабіяграфія. [Для сярэдн. і ст. школ. узросту/ [Мастак П. Калінін]. – Мн.: Маст. літ., 1980. – 480 с.
Похожие статьи:
Алесь Якімовіч → Алесь Якімовіч - Аўтамат
Алесь Якімовіч → Алесь Якімовіч - Байка пра казла
Алесь Якімовіч → Алесь Якімовіч - Вераб’ёвы госці