Генрык Ржавускі

(1791-1866)

   Генрык Ржавускі, граф герба Крыўда, нарадзіўся на Валыні, дзе яго бацька набыў маёнткі Паграбішчы і Цуднаў.
   Радзімай жа яго продкаў была Беларусь. Тут, у Вялікім Княстве Літоўскім, Ржавускія мелі высокія дзяржаўныя пасады. З беларускай зямлёй мелі кроўныя повязі і бацькі пісьменніка. Яго бацька Адам Ваўжынец Ржавускі быў сынам «літвінаў» Станіслава Ржавускага і Кацярыны з роду Радзівілаў (дачка пісьменніцы Францішкі Уршулі, сястра славутага Кароля Станіслава Пане Каханку). У ВКЛ ён таксама займаў высокія пасады. Быў паслом на сейме ад Наваградскага ваяводства, віцебскім кашталянам. Маці Генрыка Юстына паходзіла з роду Рдултоўскіх, таксама не бедных беларускіх магнатаў, што мелі вялікія зямельныя ўладанні на Міншчыне, сярод якіх было мястэчка Сноў, дзе яны пабудавалі палац на 100 пакояў (ён шчасліва захаваўся да нашых дзён). Тут, у Мінскай губерні, у адным з маёнткаў Рдултоўскіх-Валамечцах, пад апекай бабулі Марыяны Рдултоўскай і правёў Генрык Ржавускі свае дзіцячыя гады, якія, як ён сам прызнаваўся, засталіся ў памяці «на ўсё жыццё».
   Генрык Ржавускі быў перакананым «літвінам», гэта значыць беларусам. У сваіх «Успамінах» ён пісаў: «I хаця лёс прымусіў мяне пасяліцца далёка ад святой Літвы, у душы ніколі не пераставаў адчуваць, што я літвін». Звяртаючыся да нашчадкаў, ён і іх просіць, каб яны лічылі яго «літвінскім», а не якім іншым пісьменнікам: «Маё разумовае жыццё збудзілася ў Літве, і калі б хто не лічыў мяне літвінам, той мяне пакрыўдзіў бы. Калі у творах, апублікаваных у мае сталыя гады, ёсць нешта такое, што наступныя пакаленні хацелі б захаваць, няхай яны прымуць маю творчасць, як плён той любові, якой я не пераставаў палаць дзеля дарагой Літвы. Большая частка сцэн у маіх раманах адбываецца ў Літве, мае героі часцей за ўсё літвіны. Ведаю пра тое, што нашчадкі не заўважаць мяне або хутка забудуць, але калі б я быў другім Гамерам, калі б прадчуваў, што калі-небудзь гарады пачнуць спрачацца, жадаючы мець мяне сваім грамадзянінам, тады я смялей гукнуў бы літвінам, просячы іх не дазволіць, каб па маёй смерці нейкая іншая зямля пераконвала іх, што я не з’яўляюся дзіцём Літвы».
   У сям’і Ржавускіх панавала любоў да літаратуры. Генрыкаў бацька, пэўна, пад уплывам сваёй маці Францішкі Уршулі забаўляўся ў юнацтве вершаскладаннем. У сталыя гады яго больш турбавала доля роднай Беларусі ў часы заняпаду Рэчы Паспалітай.
   У 1782 г. Адам Ржавускі здаў у друк кнігу «Думкі над Літоўскім статутам», але яго дзядзька Кароль Станіслаў Пане Каханку, даведаўшыся пра негатыўную ацэнку там уніі Польшчы з Літвой, загадаў забраць кнігу з друкарні і спаліць. У сям’і Ржавускіх засталіся толькі два яе экзэмпляры. Другая яго кніга выйшла пад назвай «Думкі пра рэформу рэспубліканскага кіравання» (1790).
   Захапляліся літаратурай і самімі літаратарамі таксама і Генрыкавы сёстры. Так, адна з іх — Караліна, па першым мужу Сабанская, — стала каханкай ажно двух літаратурных геніяў — Аляксандра Пушкіна і Адама Міцкевіча, а другая — Эваліна Ганская — завалодала нават сэрцам французскага класіка Анарэ дэ Бальзака і стала яго жонкай. Праз сваіх авантурных сясцёр пазнаўся з многімі літаратарамі і Генрык, у тым ліку са шваграм Бальзакам.
   З дзяцінства ад бацькі, ад маці, ад сваёй бабулі Рдултоўскай, ад іншых родзічаў вельмі многа цікавага наслухаўся Генрык пра сваю радню, асабліва пра сваякоў Радзівілаў, Рдултоўскіх, Ржавускіх, пра ўсю беларускую магнатэрыю і дробную засцянковую шляхту. Гэтыя жывыя гавэнды ён любіў пераказваць сябрам і знаёмым, у тым ліку літаратарам.
   Да запісвання на паперу гэтых авантурных сюжэтаў вельмі заахвоціў Генрыка Ржавускага Адам Міцкевіч, з якім ён пазнаёміўся ў 1825 г. у час падарожжа па Крыме. Потым яны сустракаліся ў Пецярбургу і Рызе. Генрык Ржавускі ў 1839-1841 гг. ананімна выдаў у Парыжы свае творы ў чатырох тамах пад агульнай назвай «Успаміны яснавяльможнага пана Севярына Сапліцы, парнаўскага чэсніка». У 1844 г. кніга, зноў жа ананімна, выйшла паўторна пад крыху змененай назвай «Успаміны старога літоўскага шляхціца». Аўтар праўдзіва, у жывых, нявыдуманых вобразах раскрыў у кнізе цэлую эпоху жыцця вышэйшых грамадскіх колаў Беларусі канца XVIII ст., паказаў згубную для дзяржавы шляхецкую анархію.
   Яшчэ да апублікавання гавэнды Генрыка Ржавускага, пачутыя з вуснаў аўтара, навялі Адама Міцкевіча на стварэнне ўласнага твора з жыцця беларускай шляхты — паэмы «Пан Тадэвуш». Міцкевіч узяў нават імя таго ж Сапліцы для аднаго з галоўных герояў сваёй знакамітай паэмы, а заадно і назву сядзібы, дзе разгортваецца дзеянне, — Сапліцова.
   Другім значным творам Генрыка Ржавускага стаў гістарычны раман «Лістапад» (1845), у якім таксама было паказана жыццё беларускага грамадства ў другой палове XVIII ст. Пэўную цікавасць уяўляюць і іншыя раманы пісьменніка — «Кракаўскі замак» (1847-1648) і «Адам Смігельскі» (1651).
   У 1840-х гадах Г. Ржавускі супрацоўнічаў з рэдакцыяй газеты «Tygodnik Petersburski», створанай выхадцамі з Беларусі, што асталяваліся ў Пецярбургу. Там ён зблізіўся з беларускімі літаратарамі, уваходзіў у іх гурток.
   Апошнія гады жыцця Генрык Ржавускі правёў у бацькоўскім маёнтку ў Цуднаве. Тут ён даў прытулак і пецярбургскаму сябру — выдатнаму беларускаму паэту і празаіку, тады ўжо безнадзейна хвораму Яну Баршчэўскаму, які там і закончыў свой жыццёвы шлях у 1851 г.
 

Кастусь Цвірка