Увага!!! Невялікія апавяданні і вершы пададзены ў поўным варыянце.
Міхась Лынькоў - Гой
Увага! Поўны змест
І плакала Рыва...
Плакала ціха, непрыкметна, тымі прыдушанымі слязьмі, якія цяжка стрымаць, цяжка высушыць, бо ідуць яны ад самай глыбіні сэрца...
Плакала Рыва... Яна палюбіла гоя.
За акном было цёмна і сумна. Асенні дождж, нібы праз рэшата, сеяўся па гразкай вуліцы. Глуха стагнаў вецер і мокрым галлём каліны стукаў у вокны. Жудасна звінелі шыбы, і здавалася Рыве, што вецер дражніць яе:
— Гой... гой... гой...
Стары Мотэль, бацька Рывы, скончыўшы дзённую працу і палажыўшы апошні чобат пад свой шавецкі столік, маліўся Богу. То ціха-ціха, ледзь чутна прасіў ён свайго старога замшэлага Бога дапамагчы яму ў нудным жыцці, дапамагчы зарабляць кавалак хлеба. Часам голас яго ўзмацняўся, гучнеў, нібы Мотэль злаваўся на Бога, злаваўся за тое, што дорагі падэшвы, дорага гваздзё, дратва дорага...
Прыслухоўвалася Рыва да бацькавай малітвы, і ёй здавалася, што бацька не моліцца, а толькі гаворыць:
— Гой... гой... гой...
Старая маці варочалася на ложку, размінала старыя косці, кашляла, вохкала, нібы скардзілася на жыццё. І ў кожным матчыным стогне Рыве здавалася адно і тое страшэннае слова:
— Гой... гой... гой...
Жалобна гудзеў вецер у коміне, ціха плакалі шыбы, абліваючыся слязьмі — дажджынкамі асеннімі, то ціха, то гучна сыпаліся словы бацькавай малітвы. І ўсё гэта, перамешваючыся з вохамі маткі, цяжкім жудасным каменем лажылася на сэрца Рывы, сэрца, палюбіўшае гоя.
Хто ж плача, калі палюбіць? Хто аблівае слязьмі сэрца, у якім узняліся кіпучыя агні, выраслі вялікія крыллі?
А плакаць трэба...
Стары бацька сказаў:
— Рыва... ты была маёй дачкой, але цяпер... у мяне дачкі няма... Я стары сумленны яўрэй... у мяне шмат мазалёў, але гэтыя мазалі ў суботу не бачылі шыла, не датыкаліся да грошай... у сваім сэрцы я насіў Бога, і ён шанаваў маю хату. А цяпер... цяпер, калі ты спазналася з паганым, у маёй душы стала пуста. парог маёй хаты Бог пакіне, бо ты, пераступіўшы гэты парог, спаганіла яго сваімі слядамі... Дык ведай жа, што ты мне не дачка...
І дрыжала сівая барада, калі гэтыя балючыя словы жорнавам цяжкім пракатваліся па грудзях Рывы. Зірнула Рыва на бацьку і чуць-чуць прагаварыла, давячыся словамі:
— Тата...
— Не заві мяне болей татам.
— Дарагі тата... Ну, я палюбіла яго, які ж тут грэх? Што я нядобрага зрабіла, што вы ад мяне адракаецеся?
— І ты яшчэ пытаеш мяне... Палюбіла гоя, палюбіла рускага і яшчэ кажа, які тут грэх? Ды цябе каменнем пабілі б, калі б ты жыла ў мой час... Што скажа цяпер рэбе Нісан, што скажа ўсё мястэчка ад яго апошняга краўца да рэбе Ісака, якімі вачамі пагляджу я на іх у сінагозе?.. А ты пытаеш, які грэх. Я не сказаў бы ні слова табе, калі б ты палюбіла яўрэя. Твая маці даўно чакала часу, калі б давялося цябе выдаць замуж. І колькі прыгожых багатых яўрэяў на цябе пазіралі і пачыналі ўжо гутарыць аб гэтым са мной. А цяпер... гора маё, вялікае гора...
— Тата, даражэнькі, ну чым жа ён горш за яўрэя? Ён жа такі добры, так шчыра, так горача мяне любіць, з ім буду шчасліва...
— Годзе... не пагань сваімі словамі мой пакой, бо мне і так цяжка дыхаць...
— Даражэнькі тата, я ведаю, ты мяне любіш, зачым жа ты хочаш адняць ад мяне маё шчасце?..
— Годзе... Не гавары хлусні... Не гавары насупраць майго Бога, бо ты павінна ведаць, што самы апошні яўрэй куды лепш таго, аб кім ты думаеш, і лепш таму, што яго нарадзіў яўрэй...
— Тата, тата, пры чым тут Бог?
— Маўчы і супакой свой паганы язык...
Маўчыць Рыва... Ні слова ад яе цяпер не дазавешся. Толькі не змоўклі яе думкі, лётаюць яны спалоханай ластаўкай, лётаюць лёгка і смела над той вялікай сцяной, якую пабудавала старое жыццё паміж людзьмі.
* * *
А пачалося ўсё летам.
Ціха драмала Палессе пад цёплым дыханнем сонца. Мястэчка заблыталася сярод неабдымных лясоў і балот, у якіх загрузлі лянівыя дні, і нічога шумнага, нічога выдатнага не забягала на местачковыя вуліцы, па якіх галузвалі толькі жэўжыкі Моўшы, Янкі, Іцкі, Язэпкі, якія яшчэ не адрознівалі сваіх багоў ад чужых, бо яшчэ і бацькі памыляліся часам і абзывалі Іцку — Сорай, а Янку — Гануляй, бо бегалі яшчэ хлопцы без порткаў.
І дзетвара галузвала ўмясцёх, заводзіла розныя гульні: і ў ката, і ў каршака, і ў палачку-шукалачку, і было так хораша, так весела, што Янка ці Іцка раптам асушвалі слёзы пасля якога-небудзь няўдалага паходу ў чужы сад ці гарод, калі прыходзілася занадта блізка знаёміцца з лазінай ці з бярозавым дубцом.
А вечарам заціхала зусім вуліца, і ўсё мястэчка з бакоў імжылася сівым туманам з зялёных балот. Туман насоўваўся белай шапкай над саламянымі стрэхамі, распаўзаўся па вуліцах, і салодка спала мястэчка пад гэтым кажухом.
І вось раз раніцой, калі ўсміхнулася сонца з-за лесу і дзед Панкрат выйшаў з хаты запрагаць сівага, каб ехаць у поле, а Мотэль садзіўся за чобат, — уздрыгнула нешта паветра, нібы хто кашлянуў чыгунным горлам дзесьці далёка-далёка, і глухое рэха грамніцай пракацілася па лясах і палях, дзвынкнула ў шыбы і ўстрывожыла людскія сэрцы. Толькі Панкрат і Мотэль падумалі, што гэта значыць, як нехта невядомы і патаемны зноў кашлянуў. І так некалькі разоў. Ёкнулі сэрцы Мотэля і Панкрата. Палахліва мільганула думка: «Вайна...» Узварухнулася і мястэчка, нібы той мурашнік, што жыў сабе ціха і мірна пад старой разгаліністай хвояй. І вось прыйшоў нехта чужы, карпануў ненавіснай нагой мурашнік стары, і палахліва забегалі, замітусіліся мурашкі. Бегаюць, топчуцца, папраўляюць свае руіны. Так і мястэчка. Не відна было яго жыцця, а цяпер глядзі — кожны вечар на вуглу вуліцы, каля замшэлых крам, збіраецца жыхарства, вядзе гутаркі, чуюцца вохі і ўздыхі.
— Кажуць, белапалякі блізка, трэба хаваць жывёлу ў лясах, бо забяруць, не пашкадуюць, не паглядзяць на твае мазалі і слёзы.
Стары Мотэль сказаў жонцы:
— Трэба пахаваць падсвечнікі, самавар, бо, як я чуў, усё дачыста забіраюць ворагі, не будзе чаго і запаліць у суботу.
А гукі чыгунныя ўсё мацней і мацней патрасаюць паветра. Вечарам у мястэчка прыйшоў атрад чырвонаармейцаў. Дзетвара, як вераб’і тыя, паразляталася спачатку па хатах, але праз якую-небудзь хвіліну са ўсіх бакоў абкружыла салдат, знаёмілася з імі, заглядала ў вочы, распытвала пра стрэльбы, і ўжо Язэпка казаў па сакрэту Янку на вуха, што ў яго ёсць «нештачка», і паказваў у кулаку бліскучую кулю і скакаў ад гэтай вялікай надзвычайнай дзяцінай радасці. І ў Янкі наварочваліся слёзы: «Чаму не ў мяне гэта прыгожае, гэта бліскучае-бліскучае...»
Чырвонаармейцы размясціліся па хатах, і ў Мотэля на кватэры астаўся малады камандзір. Хутка на стол з’явіўся самавар, зашыпела на трыножцы скаварада — частавалі нечаканага госця. Разлівала чай Рыва, паглядала на таварыша Міхася (так звалі маладога камандзіра), сарамліва апускала вочы, калі Міхась наўмысля ўглядаўся ў яе чорныя бровы.
* * *
І пацяклі дні за днямі. Прыціхлі палохаўшыя мястэчка гукі, вуліцы зноў прынялі свой звычайны выгляд, і толькі шэрагі салдат, часта праходзіўшых па ёй, і гучнае «аць... два...» сведчылі аб тым, што дзесьці недалёка блукаюць варожыя сілы, рыхтуюць замах на мірнае жыццё.
І зноў Мотэль спакойна сядзеў за чобатам, калупаў шылам, цягаў, як раней, дратву і, седзячы за працай, вырашаў мудрыя філасофскія пытанні аб сувязі паміж дратвай і ботам, аб цвіках і памёршым рабіне... Праўда, і новая думка неяк мімаволі ўсё часцей і часцей мітусілася ў галаве, думка аб Рыве... Чаго гэта яна так таемна іншы раз пазірае на Міхася... на рускага?.. Старыя вочы не ашукаеш, яны добра бачаць на свеце ўсё, яны заўважаюць часам тое, што маладому воку ніколі не ўбачыць. Вось і цяпер, за сталом сядзіць Міхась, перад ім якаясьці кніжка, на канапцы сядзіць Рыва, аб чымсьці гаворыць.
— Аб чым гаварыць яўрэйцы і рускаму? — разважае сам з сабой Мотэль. — Здаецца, няма аб чым, а во, на табе — гутараць. Аб чым — не чутна, бо малаток спрытна ходзіць у старых руках, стукае па падэшве, заганяе адзін за другім драўляныя цвікі і заглушае ўсе іншыя гукі. А Міхась аб чымсьці смяецца з Рывай. Толькі і чутна: «Ха-ха-ха...»
Зірнуў у іх бок Мотэль, пакасіў сівым брывом, прамармытаў нешта пад нос і, адлажыўшы чобат на зэдлік, ціха пазваў:
— Рыва!
— Чаго, тата?
— Хадзі сюды на хвілінку, ты мне патрэбна...
Рыва да бацькі ідзе, уважліва слухае.
— Як табе не сорам, Рыва, сядзець падоўгу з гэтым... ну... з шэйгіцам гэтым, ды яшчэ смешкамі займаешся, ну што скажуць людзі, як убачаць...
— Татачка... — толькі і прагаварыла Рыва і, зачырванеўшыся макам агнёвым, адышла назад, села на старым месцы, але куды дзелася яе ранейшая жвавасць, куды дзеўся яе срэбны смех, які толькі-толькі званочкамі лугавымі звінеў, пераліваўся ў цесным пакоіку, і ўсё, здаецца, звінела тады і пералівалася нейкімі радаснымі хвалямі, якія так ласкава, так пяшчотна казыталі сэрца слухаўшага Рыву Міхася.
Рыва нервова перабірала чырвоныя кутасы свайго пояса, недарэчы, няскладна адказвала на словы Міхася, ружовы твар апавіў смутак.
— Што з вамі, Рыва?
— Нічога...
— Ну, скажыце, Рывачка, чаго вы так адразу перамяніліся, вы толькі абяцалі расказаць мне нешта смешнае-смешнае, а цяпер і маўчыце. Хіба ў сям’і вашай здарылася што-небудзь, мо захварэў хто?
— Не, нічога, гэта я... так сабе... — і раптам, закрыўшы вочы рукамі, усхапілася Рыва і хутка-хутка пабегла ў другі пакоік. Упаўшы на падушку тварам ніц, Рыва ціха-ціха плакала, і сударгава ўздрыгвала ўсё яе цела.
— І чаго чэпіцца тата, што яму трэба? І чаму «шэйгіц»? Міхась — чалавек, ну няхай сабе рускі, што ж з таго, хіба з ім нельга пасядзець, які ж сорам гаварыць з ім і што тут кепскага, ён жа нічога дрэннага мне не сказаў. Калі б ведаў толькі татка, як добра абыходзіцца са мной Міхась, які ён добры чалавек, здаецца, і палюбіць такога чалавека не грэх. А хіба ж ён мне і не падабаецца?
* * *
А Міхась незразумела паглядзеў услед Рыве, і ў першы раз за ўвесь час свайго жыцця на новай кватэры ён неяк непрыветна і чуць не злосна зірнуў на старога Мотэля.
Міхась адчуваў за апошнія тыдні нейкую, ну, калі не варожасць, дык непрыхільнасць да сябе з боку бацькоў Рывы. І асабліва гэта непрыхільнасць яскрава стала вызначацца за апошнія вечары, калі Міхась падоўгу сядзеў з Рывай, вёў з ёй бясконца розныя гутаркі. Аб чым толькі ні гаварылі. Міхась абкружыў са сваёй ротай чуць не паўсвету, пабачыў народу, пападаўся, як кажуць, не адзін раз у пераплёт, шмат пабачыў, шмат перажыў.
А Рыва расказвала аб сваім мястэчку, аб тых навінах і чутках, якія ішлі з сінагогі, быўшай адначасна і домам Божым, і местачковай біржай.
Расказвала, як прыходзіў у сваты да яе стары меламед рэбе Нісан і як бацькі, маючы на ўвазе адмовіць паважанаму рэбе, клапаціліся аб тым, каб не сапсаваць з ім адносін. І многа, многа гаварылі паважанаму рэбе, што дачка іхняя яшчэ занадта маладая, што няхай яшчэ Рыва пабачыць вольнага жыцця, што замужжа ад яе не ўцячэ, усё будзе ў свой час, і як матка, зачыніўшы за ім дзверы і пацалаваўшы Рыву, гэтак весела-весела прагаварыла:
— А маке ён не хоча?!
Расказвала пра краўца Лёву, які сядзіць над іголкай ад усходу да захаду сонца, а жонка яго — гультай адвечны — палец аб палец не стукне, выкручвае носам перад люстэркам ды цэлы дзень распявае:
Гандалье-е-ер малады-ы...
Расказвала аб бедным Абраме, які вырабляе цэглу на продаж, сам за глеем ездзіць, сам месіць, а есць толькі бульбу ды хлеб з цыбуляй і толькі ў суботу дазваляе жонцы купіць селядца на святочны абед. Усе свае невялікія грошы аддае на сына, які ў горадзе вучыцца. І рад жыццю Абрам, не сумуе і, сустрэўшы суседа, заўсёды кажа:
— А сын мой ужо ў чацвёртым класе...
Гаварылі і аб рабіне Майсеі, як прыходзіў ён перад пейсахам благаслаўляць іх жаночую працу па выпечцы мацы і як гаварыў з імі рабін, апусціўшы вочы долу, бо грэх рабіну на дзяўчат ды на маладых жанчын глядзець. А потым рабін жаніўся, узяў сабе дачку памёршага рабіна, старую, непрыгожую дзяўчыну. І на шлюб усе грошы збіралі, і бацька Рывы аддаў тады свой заробак за цэлую пару чобатаў новых.
Вось за гэтыя гутаркі і расказы коса пазіраў на Міхася і Рыву стары Мотэль. Не спадабаліся яму гэтыя гутаркі, бо бачыў, адчуваў сваім чулым сэрцам, што Міхася і Рыву з кожным вечарам звязвае ўсё болей якаясьці патаемная, невядомая нітка.
Мо каханне? Не... гэтай думкі баяўся стары, баяўся як самага надзвычайнага, самага цяжкага гора. Проста, ну, сімпатызуюць адзін другому, маладыя, хіба ж ім і не пагаварыць, хіба ж ім і не пасмяяцца. Толькі. зачым жа ўжо занадта, чаму Рыва не ідзе цяпер, як хадзіла раней, да сваіх таварышак, чаму так рана прыбегла ўчора са шлюбу Гехтманавай Мані, чаму ўжо занадта кідаецца раніцой і завіхаецца каля самавара, каб таварышу Міхасю своечасова быў чай гатоў, перад тым як таму ісці на заняткі з чырвонаармейцамі? Не, недарма гэта... Ёсць тут нешта другое, нешта куды глыбей, чым, ну, сімпатыі гэтыя самыя... Каб не было часам нядобрага чаго... Ён жа рускі, шэйгіц, ад іх усяго можна дачакацца.
І ўспаміналася яму, як год пятнаццаць, а мо чатырнаццаць таму назад загінула яго сястра на Умані. Атрымаў ён тады ліст ад сваякоў, і коратка было там напісана: «Маліцеся Богу. Сястру вашу забілі ўчора рускія ў часе пагрому. Будзьце шчаслівы!»
І ўсе гады свайго жыцця не гасіў Мотэль у сэрцы затаёную, крывавую крыўду на рускіх. Здаецца, і гаварыў з імі і абыходзіўся добра, але дзесьці глыбока-глыбока ў нявідных сутарэннях чалавечай душы захоўвалася гэтае варожае пачуццё да іх, да гояў, да Міхася...
І Міхась адчуваў, што ў адносінах да яго захоўваецца гэта варожая непрыхільнасць. Учора вечарам ён гутарыў з Мотэлем. Тут жа сядзела Рыва. Мотэль расказваў аб мінулых пагромах, гаварыў:
— ...Гоі толькі самі хочуць жыць, а да іншых ім дзела няма... Але гэта яшчэ не гора, кепска тое, што яны бываюць часам звярмі, самымі звычайнымі, самымі дзікімі звярмі...
— Ну, гэта ўжо, татачка, вы занадта хапілі цераз край, — умяшалася ў гутарку Рыва, — хіба ўжо ўсе рускія і звяры, як вы кажаце, дык хіба яны такія нядобрыя людзі, як вы іх абмалявалі? Ну, чым кепскія нашы местачковыя суседзі, не яўрэі, што яны благое вам зрабілі, хіба толькі, як я памятаю, хлопцы пару гусей скралі, дык гэта ж глупства. Калі казаць аб тым, дык трэба і пра Міньку слова сказаць. Ён жа яўрэй, — па-вашаму павінна быць — чалавек добры, а чаму ж ён коней крадзе, чаму ён зладзюга? Дык вось, татка, па маёй думцы, усе людзі як людзі, і як сярод яўрэяў ёсць добрыя і благія, так і сярод рускіх гэта самае, і нечага гаварыць аб тым, чаго і ў жыцці нямашака.
Апошнія словы Рыва прагаварыла з нейкім гарачым запалам, нібы саромелася перад Міхасём за недарэчныя словы бацькі.
— Пажыві з маё, тады і пабачыш, з бацькавых слоў не пасмяешся. А цяпер, пакуль зелена-молада, дык нечага языком совацца ў нашы гутаркі і сакатаць сарокай. Пажыві — убачыш...
— Дык я, татка, жыву ўжо і не сляпая — бачу ўсё. Ну, вось вы кажаце аб рускіх, як аб нашых ворагах. Добра. Але возьмем, напрыклад, хоць, ну, вось таварыша Міхася, — тут Рыва ўсміхнулася Міхасю такой радаснай ветлівай усмешкай, — ці чырвонаармейцаў нашых. Хіба ж яны нашы ворагі? Яны ж абараняюць ад ворагаў, ад белапалякаў, ад розных бандытаў і наша жыццё. Чым жа яны дрэнныя, благія людзі?
— Ат... з табой гаварыць, што лапаць плесці, — і Мотэль, узняўшыся з зэдліка, нездаволены пасунуўся ў другі пакоік, з якога хутка пачуліся ўсплёскі вады (то Мотэль апаласкваў свае рукі перад малітвай), і потым пацягнуліся нудныя пякучыя словы яўрэйскай малітвы, у вымове якой нібы захавалася сусветнае гора, палітае морам слёз.
* * *
Была субота. Міхась прыйшоў з заняткаў. Ціха ў хаце. Прыбрана ўсё па-святочнаму. У большым пакоіку стол засланы зялёным аксамітным абрусам. У куце на століку падсвечнікі ярка блішчаць начышчанай меддзю. На вокнах свежыя фіранкі ўсміхаюцца; прасцірадламі чыстымі пазасланы зэдлік і столік з шавецкім капыллем, шыллем і начыннем розным, неабходным у шавецкай працы. У хаце анікагусенькі... Бацькі Рывы ў даведзіны пайшлі да сваякоў, да знаёмых. На тое і субота, каб адпачыць, пагуляць, з суседзямі аб жыцці пагаварыць, аб справах мазольных параіцца і, вядома, трохі языкі пачасаць пра блізкіх і далёкіх.
Назірае Міхась праз акно святочны натоўп, думае свае думы. Даўно ён бадзяецца па белым свеце, горад родны даўно пакінуў. Раней салдатам быў «непабядзімага, хрысталюбівага воінства царскага», шмат нацярпеўся — усяго было ў тыя часіны, аб якіх і ўспамінаць не хочацца.
Цяпер Міхась — чырвоны афіцэр. Любіць службу, але не тою любоўю, якою любілі ў старыя часы сваю службу царскія афіцэры, якія толькі і думалі і снілі аб мундзірах, пагончыках, аб шнурках малінавых, аб недасяжным срэбным крыжыку на жоўта-чорнай істужцы, які шырока адкрываў дарогу да новых звёздачак на пагонах, аб чароўных ножках не менш чароўных дочак камандзіра брыгады, якога-небудзь там графа Пшыбышынскага.
Не, не гэткаю любоўю...
Чырвонаармейцы любілі свайго камандзіра, бо ён быў для ўсіх іх найлепшы прыклад, заўсёды быў справядлівым да кожнага і ўсюды клапаціўся, каб іх жыццё праходзіла як мага найлепей.
Вось і цяпер, седзячы пад акном, ён піша паперу — рапарт па начальству, піша, што ўсё спакойна, што заняткі адбываюцца добра, што трэба хутчэй прыслаць бялізны, яшчэ што-колечы з адзежы чырвонаармейцам, бо хутка будзе восень, холадна і г. д.
Напісаў рапарт, успомніў трохі аб сваіх справах. Падумаў, да якога часу прыйдзецца яшчэ вандраваць па свеце, калі гэта прыйдзецца заняцца мірнаю працай, па якой так садніць іншым часам сэрца. Аб Рыве ўспомніў. Добрая дзяўчына, прыгожая, аб усім знойдзе слова сказаць. У чорных вачах прыветнасць такая ціхая, радасная, і ў хаце не сядзіць рукі злажыўшы, заўсёды за працай, матцы дапамагае ў гаспадарцы, хоць і ў невялічкай гаспадарцы, але ж клапотнай. На гародзе корпаецца.
І разам заныла нешта на сэрцы, нібы правёў па ім хто далонню шурпатай, халоднай. Раней, за кіпучай працай, не думалася, што жыве ён без сям’і, не адчуваў сябе ў сваім асабістым жыцці адным-адзіным. А цяпер гэта пачуццё — нібы не хапае каго ля цябе, з кім можна, як з самым найбліжэйшым, самым дарагім таварышам, падзяліцца і горам і радасцю, расказаць яму свае думкі, падзяліцца надзеямі. І нібыта пуста і холадна ў сэрцы.
І ўстаюць перад Міхасём вочы Рывы — такія глыбокія, як тое бяздонне цёмнае, і ў гэтым бяздонні мітусяцца, гараць самацветам агеньчыкі дзявочай прыветлівасці, радасці дзявочай. А на вуснах — вішнях ружовых — усмешка такая прывабная, цёплая ўсмешка з наіўнаю дзявочаю хітрасцю, з пажаданнем усяго найдаражэйшага чалавеку.
І раптам нешта цёплае нахлынула на сэрца, агарнула яго ціхаю радасцю з нейкім невыразным смуткам.
Папаўся, браце Міхась, не дасталі твайго сэрца ні кулі варожыя, ні ўрэзы бандыцкія, а завалодалі табой, ды яшчэ як завалодалі, дзявочыя вочы чорныя...
Падумаў Міхась і радасна ўсміхнуўся:
— Прыйдзецца, пэўна, рапарт пісаць па начальству аб сямейных зменах у маім службовым спіску. Але рапарт рапартам, а як Рыва? Яшчэ, брат, далёка да таго, каб запоўніць у спіску графы аб сямейным становішчы.
А вось і Рыва. Убегла ў хату, такая прыгожая, зграбная, вясёлая.
— Добры дзень, таварыш Міхась!
— Добры, добры, Рывачка, а я вось толькі думаў аб вас.
— Вы?.. думалі аба мне? Ніколі вам не паверу, з якой гэта прычыны вам думаць аба мне... — сказала Рыва і, зачырванеўшыся, засаромеўшыся, не гледзячы ў вочы Міхасю, села каля зялёнага стала. І здавалася Міхасю, што зялёны стары аксаміт абруса, на якім ляжала рука Рывы, зрабіўся прыгожай муравой зялёнай, дзе мільгацяць чароўныя краскі вясеннія, льецца пах кветак прыгожых.
— А вось і думаў, Рыва! Аб вас думаў. Скажыце, чаму вы ўчора вечарам так хутка ўцяклі ад мяне, пакінулі гутарку і не паказваліся потым увесь вечар?
— Гэта я... нездаровілася мне... ну, я і пайшла.
— Не, вы хочаце ад мяне ўтаіць нешта, не кажаце поўнасцю аб усім. Скажыце, чаго вас бацька паклікаў учора?
— Ай, таварыш Міхась, зачым вам аб усім ведаць, ды гэта і не цікава для вас. Мала на што пазваў... трэба было матцы дапамагчы вячэру падгатаваць.
— Толькі і ўсяго?
— Толькі і ўсяго.
— І болей нічога?
— Ну, што гэта з вамі, таварыш Міхась? Вы дапытваецеся ў мяне, як той следчы. Што гэта з вамі зрабілася і навошта вам выпытванні гэтыя?..
— Не, мне хочацца аб вас усё ведаць, усё-ўсё, што вы робіце, што вы думаеце, ну што вы думаеце часам... пра мяне?..
— Пра вас?
— Хоць бы і пра мяне.
— Ха-ха-ха, нічога я аб вас не думаю, што мне думаць аб вас? Праўда, дзяўчаты нашы сёння казалі, што вы, таварыш Міхась, чалавек нічога сабе, добры, іншыя казалі, што з гэтым гоем...
— Што-што?
— Ах... таварыш Міхась, з вамі дагаворышся тут да чаго-небудзь нядобрага...
— Вы вот нейкае слова сказалі, быццам «гой» ці што іншае. Што гэта за слова?
— Нічога я вам не казала... гэта вам здалося нешта... Дык вось, гаварылі нашы дзяўчаты, што з таварышам Міхасём яны б і пагулялі б ахвотна, калі б вы былі...
— Ну, чым?
— Ні чым, а хоць бы яўрэем.
— А хіба я так ужо і кепскі чалавек?
— Не кепскі, але... не яўрэй.
— Ну, дык гора яшчэ малое. Я думаў, што вы мяне ў злачынцы якія-небудзь запісалі ці ў што горшае, а гэта яшчэ нічога.
На хвілінку замоўклі, у акно зірнулі. Далёка па вуліцы ішлі дахаты бацькі Рывы.
— Вось і татка дахаты ідзе, палуднаваць будзем.
— Рыва...
— Што?
— Мне трэба б пагаварыць з вамі, Рывачка, аб сур’ёзных справах...
— Вам?.. Са мной аб сур’ёзных справах? Мо ад шыняля гузік адарваўся, дык я заўтра прышыю, сягоння ж мама іголкі не дасць.
— Ды не, Рыва. Якія там гузікі. Бачыце, я аб другіх зусім справах.
— Ну, дык гаварыце.
— Нельга, Рыва, так хутка сказаць, бо гэта... важная справа, дый бацькі вашы перашкодзяць нашай гутарцы. Трэба, Рывачка, перагаварыць нам як-небудзь адзін на адзін, каб ніхто не чуў і не бачыў.
— Што гэта, даражэнькі... ах, таварыш Міхась, што гэта вы надумаліся, ды яшчэ сур’ёзнае?..
— Потым даведаецеся. Скажыце, вы не супроць таго, каб пагуляць сёння са мной вечарам?
Шчокі ў Рывы — адразу агонь пякучы, чырвоны. Вочы ў падлогу ўпіліся.
— Не... немагчыма гэта, таварыш Міхась... Я не супроць... Але калі бацькі даведаюцца... бо ў нас вуліца — той жа пакой хатні: самі не ўбачаць, дык суседзі вушы прагудуць. Не, нельга гэта... хіба так... за мястэчкам дзе стрэцца. Але што я гавару... І не думайце... нельга... як гэта можна...
На дварэ бацькі форткай рыпнулі. Рыва ўстала.
— Рыва!
— ?
— Рывачка!
— Не завіце мяне Рывачкай, завіце проста Рывай.
— Чаму так? Я ж дагэтуль зваў вас, як хацеў.
— Не завіце так пры бацьках...
— Чаму?
— Ды проста так... Ну, трэба так, таварыш Міхась.
— Адкуль гэта ўзялося ў вас: трэба ды трэба?
— Ну, мне так хочацца, таварыш Міхась...
— Хіба ўжо так. Добра. Дык прыйдзеце сёння гуляць са мной? Я буду, як сцямнее, за мястэчкам... каля старое хвоі...
— Ай, таварыш Міхась, і не думайце аб гэтым, і якія ў вас там сур’ёзныя справы, хіба тут, пры бацьках, нельга абгаварыць?
— Дык не думаць, кажаце?
— Не можна... Не... Ах, Божа мой, і што за чалавек такі... Ну... я падумаю...
Сказала і хутка пабегла ў другі пакоік, адкуль праз хвіліны дзве-тры ўносіла талеркі і іншы посуд к абеду. Увайшлі бацькі Рывы, скоса зірнулі на Міхася і Рыву, пачалі распранацца, і хутка ўся сям’я сядзела за сталом — спраўляла традыцыйны абед.
* * *
— Ах, як доўга цягнецца гэты дзень, нібы нітка, калі размотваеш яе з вялікага клубка. Цягнецца, цягнецца, а канца не відаць. — Паглядзела Рыва на гадзіннік, а там толькі-толькі яшчэ пяць гадзін. Ой, гэтая нялюбая маленькая стрэлка! Ёй і дзела няма да таго, што робіцца ў маленькім сэрцы Рывы, якое сягоння хацела б абняць увесь свет, якое хоча крычаць усім і кожнаму аб сваіх радасцях, апавіць гэтаю радасцю і родную хатку, і мястэчка, гэтыя кучаравыя бярозы на вуліцах, сенажаць над рэчкай, недалёкі лес за палямі. Маленькае сэрца, а колькі ў ім радасці!
— Мяне любіць Міхась! Праўда, ён ні слова не сказаў аб гэтым, але ж я адчуваю гэта з кожнага яго слова, хіба не відна гэта ў яго вачах?
— Рыва, падай вады.
— Ах, гэта матка кажа... Бацькі...
І бязмерная радасць адразу тухне, нібы ў сэрцы агні чорным радном пакрыліся.
— І што я нарабіла? Навошта я сказала яму, што падумаю? Хіба ж мне можна?.. Ну, я люблю, а што, што скажа татка, як загаворыць маці, калі толькі даведаюцца нават аб думках маіх.
І хоча Рыва плакаць і хоча смяяцца. Плакаць перад сцяной, якую пабудавалі людзі ў мінулыя гады праклятых вякоў паміж ёй, Рывай — чарнавокай яўрэйкай, і Міхасём — рускім-шэйгіцам, у якога вочы — кавалак блакіту. Смяецца ад радасці, любіць Міхася, любіць горача, так глыбока-глыбока. Смех і слёзы, радасць і смутак, шчасце і сум-туга шыракакрылая ў сэрцы Рывы, у сэрцы дзяўчыны, палюбіўшай гоя.
— Ах, ну што мне рабіць... Сказаць матцы... Пайсці да яе, параіцца... Не... Усё загіне тады. Не трэба нікому ні слова, ні адзінага слоўка гаварыць аб гэтым...
* * *
Вечар ліпнёвы ахінуў змрокам сінім палі местачковыя. Цішыня косамі шаўковымі атуліла саламяныя хаты, пад месячыкам бледным жаўцеюць плямамі пахілыя стрэхі, лес чарнее за рэчкай.
А ў сэрцы Рывы: тах-тах-тах... Вунь і хвоя і... ён!
Насустрач ідзе.
— Вы, Рыва?
— Я...
З хвіліну памаўчалі.
— Давайце пройдзем, Рыва, паўз рэчку. Бачыце, як прыгожа там, ці гулялі вы тут калі-небудзь?
— Чаму, мы з дзяўчатамі заўсёды гуляем тут, гэта ў нас самае прыгажэйшае месца.
— І вы любіце гэта месца?
— Ну, як вам сказаць... вядома, люблю, як усё прыгожае ў свеце.
— Што ж у вас яшчэ прыгожае ў свеце — у мястэчку вашым?
— А вы думаеце, няма і прыгожага, калі ўжо мястэчка, дык, па-вашаму, і нічога добрага няма? У нас усё добра, усё прыгожа: і само мястэчка, і людзі. Песні ў нас прыгожыя, рускія і яўрэйскія. Ды ці мала чаго прыгожага!
— А калі б часам давялося вам мястэчка пакінуць, назаўсёды пакінуць?..
— Не, тады б цяжка было, бо тут усе свае, як жа гэта без іх жыць можна...
Прыйшлі да рэчкі. Па-над кручай Міхась пад ручкі яе ўзяў. Неяк нязручна Рыве і добра разам, соладка на сэрцы, добра ісці, прытуліўшыся блізка-блізка да Міхася, калі адчуваеш тахт яго сэрца.
— Сядзем, Рывачка, на бервяно гэта, бо і ногі нешта ўтаміліся.
— Давайце сядзем, але толькі на хвілінку, бо, бачыце, туман які, аж холадна, ды і дамоў трэба хутка пайсці.
— А дамоў яшчэ паспеем...
Цішыня кругом, толькі чуць-чуць булькацяць струмені вады чорнай пад кручай, у якіх, як у люстэрку, захаваліся ўсе нябесныя зоркі, купае свае халодныя зеленаватыя праменні месячык бледны, якому, мабыць, холадна трохі, і хаваецца ён, блукае паміж лёгкіх срэбна-шэрых хмарак. А там далей, на вадзе, адбіваюцца агеньчыкі мястэчка, пераліваюцца, расплываюцца бліскучымі плямамі, то залатой кропкай скачуць, калышуцца на вадзяных струменях.
Як прывабна тут і чароўна...
— Рывачка!
— Што?
— Я даўно, даўно хацеў пагаварыць з вамі.
— Аб чым?
— Ах, аб чым! Хіба можна адразу сказаць, аб чым?..
І словы гэтыя невыказнай пяшчотай казычуць вуха Рывы. Вось Міхась ціха, гэтак нясмела, здаецца, за руку ўзяў, паціснуў яе.
— Рывачка... ну, я...
І цяплом, гэткім хмельным цяплом аддаюць яго словы. Яе вочы ўзіраюцца ў вочы Міхася, а ў іх нібы праменяць залатыя зоры.
— Я... люблю... вас, Рывачка, люблю цябе, мая дарагая.
Над мястэчкам певень галасістую песню завёў. Усхапілася раптам Рыва, палахліва зірнула наўкол.
— Міхась, даражэнькі... пара дамоў... позна ўжо...
— Пасядзі яшчэ трохі, Рывачка...
— Не, нельга, дома спяць ужо.
— Ну, пойдзем.
— Не, ты пасядзі трохі тут, разам ісці немагчыма, бо сустрэне хто... дый дамоў разам нельга...
— Чаму нельга, Рыва?
— Ну, хіба не ведаеш, што ты...
Не дагаварыла Рыва, але Міхась адразу ўгадаў яе думку.
«Гой, ненавісны для бацькоў гой», — мільганула чорнай хмаркай прыкрая думка.
* * *
Усміхнулася раніца ўсмешкаю сонечнай саламяным хатам. Прачнулася мястэчка, прачнулася і Рыва. Завінулася каля работы хатняй. Кіпіць работа ў спрытных руках, а ў сэрцы — сонца косы залатыя сплятае, уплятае ў іх радасці чалавечай каралі чырвоныя. Эх, як лёгка дыхаць, як хочацца жыць, калі думкі кросны снуюць з жыцця, з летуценняў, з пажаданняў бурлівых!
Учарайшае здаецца нібы ў сне чароўным, прыгожым. Але гэта не сон. І ўсміхнулася радасна Рыва.
— Што гэта з табой? Чаго ты смяешся гэта, здаецца, і прычыны няма?
А... гэта бацька ля сцяны дратву сукае, шаруе яе пекам смаляным, гатуе дратву на цэлы дзень, а то і на два.
— Гэта я, татачка, так сабе, успомніла пра нешта смешнае — учора цётка расказвала...
— А-а... ну, смейся, смейся. На то і гады твае, каб смяяцца шчасліва. А потым, потым... — не дагаварыў бацька, уздыхнуў цяжка, прымайстраваўся на сваім скрыпучым зэдліку і заняўся якойсьці латкаю на старым парыжэлым чобаце. І толькі ў думках яго было:
«А потым... потым вось гэтыя латкі рыжыя... жыццё і латкі... Пройдуць яшчэ гады, і зробішся сам гэтай зморшчанай латкаю жыцця, нікому не дарагою, нікому не патрэбнаю. І выкінуць адарваўшуюся латку на сметнішча... у бруд... у пыл... Дык вось яно як... жыццё і латкі... не да смеху...»
Ніжуцца думкі ў галаве старой, абрываюцца часта, як нітка струхлелая, зноў чапляюцца, гудзяць часам звонкай струной успамінаў аб гадах пражытых, гадах ранейшых, гадах маладосці кучаравай, бо на пазнейшыя гады адмаўляецца памяць, хавае іх у шэрую муць. Што было ў дні юнацтва і маладосці — як на далоні стаіць, а вось што пяць ці шэсць год назад — імглою, туманам пакрылася. «І чаму гэта так?» — дзівіцца стары. І сам сабе ўголас адказвае:
— А таму, што латкі гэтыя самыя...
— Што, татачка?
— Нічога... Ці скора там самавар у цябе будзе?..
— Зараз, тата, вось толькі вугалля яшчэ трохі падкіну.
— Падкідай, падкідай, галубка, а то нешта чаю хочацца. Што гэта я сказаць табе хацеў? Ага, вось успомніў. Тут у госці да Шэвеля пляменнік яго з горада прыехаў, малады яшчэ чалавек, прыказчыкам там дзесьці ў горадзе, у багатым магазіне служыць... Але гэта не галоўнае... Учора Шэвель казаў мне, што пляменніку яго ты спадабалася больш ад усіх дзяўчат...
— Ай, татка, яшчэ што, спадабалася ды спадабалася... Прыехаў і няхай гасцюе на здароўе, калі хоча, якое мне да яго дзела...
— Ну вось і засакатала ўжо, якое ды якое ёй дзела. Вядома, дзела. Дык вось, сягоння ён збіраецца наўмысля зайсці да нас, з табой пазнаёміцца бліжэй хоча, дык ты глядзі ўжо, сама ведаеш... не маленькая... прычапурыся, ну хоць у тое плацце шаўковае, якое дзядзька твой з Кіева прыслаў.
Куды падзелася ранейшая радасць Рывы, адразу спахмурнела, трубой аб самавар наўмысна гучна ляснула, вочкі вугаллем разгарэліся.
— Не патрэбны мне прыказчыкі вашы. Няхай і не ідзе. Дарам час сапсуе...
— Чаму?
— А мяне і дома не будзе.
— Як гэта не будзе?
— А так і не будзе, пайду гуляць куды-небудзь.
— Ну, жарты жартамі, а дзела дзелам. Што ж ты, хочаш мяне перад мястэчкам асароміць? Дзе ж гэта відана, каб жаніх у дзверы, маладая з хаты?
— Што вы, татка, гаворыце, які жаніх, якая маладая? І што гэта за спрытнасць у вас такая, і пажанілі ўжо ў думках, хіба я вам так надакучыла?
— Не надакучыла, а сама ты ведаеш, што замуж выйсці табе ж трэба.
— Ну дык што, што трэба? Ну і выйду, але ж не так ужо раптам за першага стрэчнага-папярэчнага, як вы хочаце.
— Ну, ты там як сабе хочаш, але ж прыняць чалавека трэба, трэба і пагутарыць з ім.
— Калі вам хочацца, дык і гутарце з ім на здароўе, а мне няма часу, у мяне працы хопіць...
— Ну, Рыва, глупства казаць нечага. Павінна быць так, як я хачу.
— І яшчэ павінна быць так, як хачу я...
— Рыва... Не забывай, што гаворыш з бацькам, а хіба я табе зла жадаю?
— Жадаць не жадаеце, а зрабіць можаце...
— Ну, добра. А за каго б табе хацелася выйсці? Ну, вось скажы, як бацьку... Хто болей за ўсіх спадабаўся табе?
Ну, што казаць? Хто спадабаўся? Хіба скажаш бацьку аб тым чалавеку, які даражэй за ўсё для яе на свеце. Ах... самавар закіпеў. Вялікае яму дзякуй... Трэба чай заварваць, шклянкі прыгатаваць. Заварушылася Рыва каля самавара, і бацька адстаў са сваімі пытаннямі, цягае дратву ў задуменні, калупае шылам старыя латкі.
«Як добра б было, калі б мой Міхась дарагі не рускім, а самым бы звычайным местачковым яўрэем быў. Навошта тады і ад бацькоў хавацца, палохацца гэтых вуліц родных, захоўваць сваё шчасце глыбока-глыбока ад паганага іншым часам вока людскога», — думае Рыва, наліваючы бацьку шклянку чаю.
* * *
Размовы з бацькам увесь дзень атруцілі. А тут яшчэ матка таксама прыстае з прыказчыкам гэтым, потым пачала занадта хваліць Піню-разніка, які, па яе словах, аб Рыве так уздыхае, што чуць памяць не страціў, кашэрнага ад трэфнага не адрозніць і пазаўчора сунуў старой Шэманісе — замест кашэрнага—пеўня трэфнага. З’елі Шэманы пеўня, а як даведаліся, перапалохаліся, да рабіна на параду бегалі, і апошні сказаў:
— Хоць вялікі грэх, але нічога, на Піню грэх ляжа, не на вас.
Паведаміла матка і аб крамніку Ёселі, які нібы матцы сваёй прызнаўся, што яго сэрца даўно сасмагла па Рыве, як той гаршчок цымусу, што доўгую-доўгую суботнюю ноч смагне ў печы.
— Годзе, мама... І к чаму вы мне ўсё гэта кажаце?
— Як гэта к чаму... Хіба мне не радасна, што ў маёй дачкі жаніхоў столькі... Вось толькі трэба яшчэ шубу табе набыць, чаравікі новыя, жоўтыя... Ну, ды за гэтым справа не стане...
Не люба Рыве, прыкра. І любіць яна матку, ой як любіць, але пачынае сэрца паціху садніць, калі матка пералічвае на пальцах усіх «уздыхаючых» ды загаварвае аб тым, што не шкодзіла б пер’я купіць на пярыну новую для яе, для Рывы.
А вось і прыказчык прыйшоў, пляменнік Шэвеля. Зірнула Рыва і ў думках усміхнулася. Увішны такі, апрануты з іголачкі, гальштук стракаты звісае з-пад каўняра белага, а на яго абвіслі дрыготкія, залітыя тлушчам шчокі. На гальштуку шпонька блішчыць, жабка алавяная з зялёнымі шклянымі вочкамі. А вочкі ў самога нібы масліцам ці шмальцам гусіным памазаны, бровы — шкваркі гусіныя. Самому гадоў трыццаць шэсць — трыццаць восем.
— Добры дзень...
— Дзень добры, добры... Як гэта вы надумаліся да нас зайсці? — і на матчыным твары ветлівасць ракой расплываецца. Іначай і нельга, як жа можна, жаніх, ды яшчэ які, такія ў мястэчку рэдка бываюць.
— А так, па-суседску, як жа не зайсці!
— Дык сядайце, калі ласка...
З Рывай знаёміцца. Трэба і ёй ветлівай быць, хіба ж хочацца бацькоў крыўдзіць.
— І як гэта я з вамі да сённяшняга дня не знаёмы, і жыву блізка ад вас, і трэба ж гэткае здарэнне, не ведаць пра вас, не гаварыць з вамі...
Матка паціху, непрыкметна на задні план адступае, адышла, быццам фіранку паправіць, і хутка выйшла ў другі пакоік, не прыходзіць...
— І не нудна вам жыць у мястэчку, у балоце гэтым?
— Ну, каму балота, а нам лес зялёны...
— Што вы кажаце, не паверу; я б, здаецца, і месяца не выжыў бы тут. Так, яшчэ тыдзень які, як цяпер у гасцях, цярпець яшчэ можна, а каб болей, дык... о, не...
І адразу:
— Ах, якія ў вас прыгожыя ручкі!
У Рывы чырвань на шчокі паўзе.
— А вашы вочы... Якія прыгожыя вочы...
І холадна гэтак, сурова адказвала Рыва:
— Вам што?.. Справы якія?.. Дык пагаварыце з бацькам...
Бачыць герой — не паласа, куды і жвавасць падзелася. Маўчыць, за капялюш узяўся, такім мязджулым зрабіўся, і вочкі лыпаюць, як у курыцы старой павекі. Вось узняўся.
— Ну, дык бывайце здаровенькі...
— Шчаслівай дарогі...
У дзверы ідучы, аб вушак ілбом лузнуўся, гуз набіў і шпарка, зачырванеўшыся, выйшаў у сенцы.
— Ох!.. — палягчона ўздыхнула Рыва.
А вось і матка.
— Ну што, пагаварылі?
— Пагаварылі...
— Ну і добра, дачушка... Толькі ж нешта хутка занадта?
— А хіба доўга гаварыць трэба?
— Так, так... — кажа матка і хутка ідзе да старога Мотэля паведаміць яму, што ідзе ўсё добра, пагаварылі...
* * *
А вечары адзін за адным ідуць чарадой нязменнай. Толькі змрок сінявокі атуліць вуліцы, узнімецца вэлюмам белым туман над ніцымі прыбярэжнымі лазнякамі, і расой убяруцца палі і мурагі — прабіраецца Рыва праз гароды, да зямлі туліцца, палахліва азіраецца наўкол, а ў галаве думка адна:
— Ах, каб нікога... каб ніхто не сустрэўся...
А Міхась па-над кручай сядзіць. У яго свае думкі:
— І не ведаю, што рабіць. Чым дапамагчы і сабе, і ёй... Хіба гэта не дзіўна: любім, шчыра любім адзін другога, а на людзі не паказвайся, ды нават хавай свае пачуцці, бойся кожнага свайго слова пры людзях. Ды мне і не трэба выказваць сваю любоў на людзях, але ці добра ж гэта, калі хаваешся, нібыта злачынец які, нельга па вуліцы прайсці, нельга днём гаварыць з ёй. Усе людзі як людзі, а ты беражыся на кожным кроку. Не, не па-людску гэта. А як іначай?.. А вось і яна, Рыва.
— Ну што, зачакаўся, Міхась, а мне, даражэнькі, усё не было часу выйсці. То ў хаце што загадаюць, то на вуліцы народ ходырам ходзіць, няведама як і прабрацца...
— Рыва... ну зачым нам далей хавацца гэтак, не будзем жа век у схоўкі з бацькамі гуляць. Давай скажам ім, і ўсё добра будзе.
— Ах, Міхась, дарагі, ну што ты гаворыш? Хіба ты бацькоў маіх не ведаеш? Паспрабуй, скажы ім, і ўсё тады прападзе, мяне з хаты не выпусцяць ні на крок.
— Дык ты ж не маленькая, не захочуць яны, ну і клопату столькі... Хіба ж кланяцца будзем, свет перад намі вольны.
— А не, не можна так. Хіба я пакіну сваю маці ці татку, каб яны злаваліся потым на мяне, пракліналі маё імя?.. Ды я ж люблю іх, ахвота мне крыўдзіць іх...
— Ну, дык ты мяне не любіш... ну, так жа выходзіць — бацькі табе даражэй, чым я...
— Міхась, што ты кажаш... Хіба так можна? Падумай, ці хочацца гэта мне хавацца, але трэба так пакуль што, няхай не адразу бацькі даведаюцца, звыкнуцца, потым і ўсё добра будзе...
— Прывыкаць і дзесяць год можна...
— А не, Міхась, неўзабаве і ў нас усё добра будзе, нашто тады і ад людзей ды ад бацькоў хавацца...
* * *
Калі вечарам, трохі спазніўшыся, Рыва дамоў прыйшла, яна застала матку зусім заплаканай, засмучонай, а бацька, раптам падняўшыся на зэдліку, сурова запытаў:
— Дзе была?
— Дзе была?.. У цёткі была, а што?
— Ты ў цёткі была... Дзе ж твае вочы, дзе ж твой сорам, калі ты мне, твайму бацьку, пачынаеш ілгаць у вочы... Ой, гора маё, вялікае гора, і за чые грахі павінен несці я пакуту гэтую, каб мая родная, любая калісьці дачка і, на табе, спазналася... з кім, з гэтым гоем агідным, з гэтым няшчасным шэйгіцам...
— Дачушка мая... ой, божачка мой, што ты нарабіла... зачым табе захацелася зневажаць валасы мае сівыя... — голасна казала маці.
— Татачка... мама... я не разумею, аб чым вы гаворыце...
— Паглядзіце на яе! Яна яшчэ не разумее... яна не хоча разумець. яна не думае разумець... яна мае смеласць насміхацца над намі...
— Татачка!
— Замаўчы, нягодніца... зачыні свой паганы рот!
— Божа мой, ну што вы ад мяне хочаце?.. — і залілася Рыва слязьмі, балючымі, нястрымнымі.
І ўсю ноч не спала Рыва, думкі, адна другой цяжэй, мітусіліся ў зморанай галаве, ліліся на падушку слёзы крыўды, цяжкай чалавечай крыўды.
— І што ім трэба... І што я зрабіла кепскага, чым я пакрыўдзіла, чым не дагадзіла бацькам сваім? І хіба ж яны не добрыя, яны ж любяць мяне. Зачым жа яны Міхася лічаць такім кепскім чалавекам, што ён кепскага зрабіў ім? Ну, што мне цяпер рабіць, што думаць?..
Толькі пад самае ранне заснула Рыва хворым, нервовым сном.
* * *
А раніцой зноў узняліся на захадзе спалохаўшыя ўжо раз мястэчка гукі. І зноў жыхарства загаварыла аб вайне, загаварыла аб тым, што блізка белапалякі і зноў небяспека. На дзень, на другі забыліся і пра Міхася, і пра Рыву.
Раз удзень Міхась з заняткаў прыйшоў вельмі хмурны і смутны. Дачакаўшыся хвіліны, калі бацькі Рывы выйшлі з хаты, ён паведаміў:
— Рывачка, сягоння я выходжу з чырвонаармейцамі з мястэчка, гэтак гадзіны праз дзве, павінен на фронт ісці...
Рыва, як падсечаная, апусцілася на зэдлік, зірнула дзіка на ўсё, і доўгі працяжны енк вырваўся з яе грудзей.
— Што ж я буду рабіць цяпер, бацькі зусім не дадуць жыцця, яны кожны дзень будуць дапякаць табой... ды і што з табой будзе там... на фронце... О, якая я няшчасная, і зачым я ўрадзілася на свет...
І пакаціліся пацеркі слёз, плакала Рыва, плакала ціха, наўзрыд...
— Рывачка... ну годзе... даволі. Хіба ж я зусім расстаюся з табой... Хутка-хутка, і мы будзем зноў умясцёх. А бацькі... ну, я пагавару з імі, яны не будуць мець нічога супроць цябе...
— О не, не, Міхась, дарагі, не гавары, нічога не гавары з імі... Няхай будзе, як будзе.
У хату бацькі ўвайшлі. Здзіўлена паглядзелі на заплаканы твар Рывы і моўчкі ўзяліся за працу. Міхась складаў свае рэчы, укладваў вопратку ў ранец і ў невялікі куфэрак. Вось і ўсё злажыў, пастаяў з хвіліну, к бацькам падышоў.
— Дазвольце аддзякаваць вам за кватэру і за ўсё тое, што я бачыў тут добрага для мяне, за...
— Як жа гэта, куды ж вы гэта пераходзіць думаеце, хіба на другую кватэру? — запытаў здзіўлена Мотэль.
— Не... зусім з мястэчка...
Зірнулі ўсе ў акно, а там на вуліцы ўжо ўся рота ў паход сабралася.
— Дык што ж гэта такое?
— А нічога, мо хутка зноў убачымся, на фронт ідзём цяпер.
— А-а! вось якая справа... Ну, дык шчаслівай дарогі вам.
— А вам шчасліва заставацца...
Міхась усім руку падаў, за парог ідзе, і раптам усхапілася Рыва. Адна хвіліна, і ахапіла Міхася за шыю, на грудзі к яму галаву прытуліла.
— Міхась... Мой дарагі... Мой мілы... Ты ж забудзешся там аба мне, мой любы... Міхась, мне страшна, мой родны, заб’юць цябе там, і нічога, нічога я не буду ведаць, дзе ты і што з табой, мой каханы...
— Рыва, Рывачка, супакойся. Усё добра будзе, і ты аба мне ўсё ведаць будзеш — ад мяне лісты атрымліваць будзеш...
Пацалаваліся на развітанне. Пайшла Рыва ў хату, села на зэдлік у куточку, упялася ў падлогу вачамі засмучонымі.
— У-у... погань няшчасная... Божа, Божа, да чаго я да-жы-ыў, — прашыпеў злосна-злосна бацька і зноў уюшыўся ў дратву.
У маткі на вачах слёзы мігцелі.
* * *
Пацягнуліся дні за днямі, шэрыя, нудныя. Працуе Рыва, як і раней, але ўжо не чутна яе звонкага смеху ў хаце. Пасля працы ходзіць сумная, выраз твару задуменны найболей, нібы думае штось, вырашае нешта цяжкае-цяжкае... А бацькі кожны дзень раяцца, гутараць між сабою:
— Ну, што мы цяпер рабіць будзем... з ёй... (іначай і не называе цяпер Рыву бацька), — кажа Мотэль да жонкі.
— Ну, што рабіць — адзін Бог ведае, што рабіць, дый ты павінен ведаць, ты ж мужчына, ці ты ж не гаспадар у сваёй хаце...
— Лёгка сказаць, што рабіць...
— Ой, не перанясу я гэтага, не перанясу-у-у, ой-ой... — І заліваецца маці слязьмі, дрыжаць яе старыя плечы, з сівых валасоў спаўзае і падае на падлогу хустка.
— Ну, нечага там. Сама нарадзіла во дачку сабе, цяпер... пацяшайся з ёю. Але вось што павінен я сказаць табе, трэба хутчэй замуж яе выдаць, тады нічога з ёю кепскага і не выйдзе.
— Хто ж яе возьме цяпер?
— Ну, вядома, добры чалавек ці з маладых хто і не возьме. Ну... а з старых які-небудзь, на якога добрая дзяўчына і не паглядзіць, той мо часам і падумае ўзяць...
— Ой-ой... маё дарагое дзіцё, што сабе... што ты нарабіла.
І ўжо і жаніх на прымеце: стары Нейлух, які скупляе па вёсках караўкі, рыззё трухлявае. У яго жонка памерла, а трэба ж каму гаспадарку прыгледзець, бо Нейлуху некалі, заўсёды ён вандруе са сваім канём лапавухім па вакольных вёсках.
— Вось я і скажу яму калі-небудзь... гаварыў жа ён мне, аб жыцці сваім скардзіўся.
Вечарам маці к Рыве прыстае, угаворвае выйсці замуж за Нейлуха.
Усхапілася Рыва і рукі сабе ломіць, на матку зло-зло пазірае.
— Калі вы мне, мамка, хоць яшчэ адзін раз, толькі адзін раз скажаце пра гэтае самае, тады памятайце...
Матка адступае, спалохаўшыся. Бацька ўвайшоў
— Што гэта? Чаго ты?
— Татачка, любы...
— Не заві мяне татам, я табе не бацька цяпер, і ты мне не дачка.
— Божа, Божа...
— Не пагань, распусніца, Божага імя...
* * *
Вось чаму плакала Рыва...
Яшчэ месяц прайшоў. Нічога не чутна Рыве аб Міхасю. Дзе ён і што з ім — нічога невядома. Бацькі не гавораць з ёй, пра замужжа думку пакінулі, бо на ўсе іхнія словы яна то адмоўчваецца, то заліваецца слязьмі.
І ў мястэчку пра Рыву і Міхася забыліся. Не выходзіць Рыва нікуды на вуліцу, дый людзям цяпер не да таго, каб пра другіх языкі часаць. Другі час настаў, і цяжкі час у жыцці мястэчка.
Накацілася на яго ціхія вуліцы грозная і крывавая хваля, хваля вайны. Адступалі чырвоныя. Дні тры ў мястэчку панавалі белапалякі. Доўга будуць памятаць местачкоўцы гэтае панаванне. Адступаючы пад новым націскам чырвоных, ворагі пакінулі на памяць аб сабе новыя свежыя могілкі — расстралялі раніцой чалавек з дванаццаць жыхароў местачковых на плошчы, каля старой сінагогі.
Расстралялі так сабе, ні за што ні пра што, для прыгрозы, для парадку, як яны казалі. Да самага вечара ляжалі акрываўленыя трупы ў чырвоных лужынах, і ашклянелыя вочы забітых пазіралі безнадзейнасцю смерці ў далёкае неба, адкуль сонца пасылала свае залатыя ўсмешкі-промені, зайчыкамі мігцеўшыя ў мёртвых вачах.
Усе баяліся падыходзіць да трупаў, і толькі ноччу галасілі ў цемені плошчы старыя маткі. Галасілі па-рознаму, на розных мовах.
Розныя былі словы, але аднолькавыя ліліся слёзы чалавечыя, матчыны слёзы.
Прайшло дні са два. Была пятніца. Трохі ачуняла мястэчка, пахавалі забітых, сумесна паплакалі, пагаварылі і зноў збіраліся за працу ўзяцца. І толькі пачаў народ з плошчы разыходзіцца, як прыбег з суседняй вёскі ў пылу, змораны, гразны, потам абліты сын Шэвеля, малады шавец Янкель. Вочы дзіўныя нейкія, спалоханыя, закрычаў не сваім голасам:
— Уцякайце куды хто!.. Там... Балаховіч... Зараз тут будзе...
Болей не трэба гаварыць Янкелю. Даволі слова «Балаховіч», каб усе, нібы страціўшы розум, разбегліся па сваіх хатах. Чулі ўжо аб Балаховічу, ведаюць...
А вось і яны... На ўзмыленых конях шалёна праскакалі два коннікі, забіўшы на вуліцы малую дзяўчынку. Папалася яна скронню пад цяжкую жалезную падкову капыта конскага, і заскраблі маленькія ручкі пыл лёгкі, дарожны, пальчыкі сударгава сціснулі залацістую саломінку, сціснулі, не выпускаюць.
А коннікі ў канцы вуліцы з коней пасаскаквалі, угару стралялі, крычалі:
— Гэй, па хатах усе! Хто ўцякаць будзе — зараз прыстрэлім!
Па-за гародамі поўна ўжо коннікаў — не пускаюць нікога бегчы ў поле, у балота зялёнае.
А вось і галоўны атрад. Скачуць, гарцуюць гарачыя коні пад балахоўцамі. Паперадзе камандзір задуменны, пахмурны. На рэмені кольт боўтаецца, пара гранат прычэплена збоку. Едзе, пазірае скоса з-пад русых брывей, сочыць за вокнамі ў хатах.
За ім чалавек з сорак салдат. Цьмяныя шэрыя шынялі, новыя жоўтыя паясы раменныя, шызыя баранчыкавыя шапкі. Некалькі каламажак з кулямётамі. На адной заліваецца на шалёныя галасы гармонь, ёй дзіка падпяваюць некалькі п’яных салдат. На плошчы супыніліся. Чакаюць чагосьці. Ага, вядуць некага. Не вядуць, а гоняць, падганяючы карабіннымі шомпаламі.
— Ганіце іх сюды, вось да гэтай сцяны! Стаўце іх тут, каля сінагогі...
Абарваныя, закатаваныя, пазвязваныя калючым дротам адзін да другога, стаяць чуць жывыя дзевяць яўрэяў, прыгнаныя з суседняй вёскі. Балахоўцы спяшаліся да мястэчка, не хацелі ў вёсцы расправу рабіць, баяліся, каб хто не папярэдзіў аб іх прысутнасці местачковае жыхарства.
Паставілі ля сцяны.
Маўчыць жывы чалавечы плот, адзін паваліўся ў сярэдзіне, але падштурхнулі яго, паставілі ля сцяны.
— Ну, дык што ж гэта маўчыце вы, дзе ж языкі вашы, хіба ад радасці рты пазамкнула?
— Зверы вы, а не людзі, таму і маўчым мы...
Дзве чорныя французскія гранаты, адна за адной, ціха звякнулі каля ног палонных.
І цяжка ўздрыгнула мястэчка, зазвінелі жалобна шыбы ў саламяных хатах... Сінагога сляпой стала — высыпалася шкло з акон. Уся плошча ахуталася высокім слупам чорнага дыму і пылу.
А людзі Богу маліліся. Іншыя сядзелі нерухома, упяўшыся вачамі ў вокны, на вуліцу. Ціха і ў хаце Рывы. Рыва ў падушку галаву ўткнула, думкі адна за адной плывуць, безнадзейныя, чорныя, як хмары асеннія...
— Усё загінула... І жыццё... і Міхась, і ўсё, усё на свеце...
І міжволі ўспомніліся бацькавы словы: «Пажыві, убачыш...»
— Няўжо праўду бацька казаў, няўжо ўсе... толькі зверы...
Бразнулі дзверы, аж затрымцелі талеркі ў шафе.
— Гэй, сволачы, дзверы адчыняйце, не то выб’ем адразу!
Б’юць у дзверы прыкладамі, шалёна б’юць.
— Пачакайце, адчыню зараз, — і старыя дрыжачыя рукі доўга-доўга кручок адшчапляюць, засаўку адкінулі.
Уваліліся ў хату, каля шафы ўз’юшыліся, разанулі прыкладам у яе шкляныя дзверцы, зазвінелі талеркі, пасыпаліся з грукатам на падлогу, звонка дзынкнуў паднос.
— Гэй, дзе серабро? Ну, гавары!..
— Няма... вунь срэбныя лыжкі...
Адзін з рэвальверам падскочыў да Мотэля. Прыціснуў халоднае дула к яго пабялелай скроні.
— Золата давай!.. Ну, гавары, дзе яно, ды хутчэй?!
— Няма... якое ў мяне золата...
— А-а... няма, кажаш, пастой жа, я прымушу твой паганы язык загаварыць па-іншаму! Вось слухай, буду табе гаварыць: раз, два, тры... І калі ты мне не скажаш да трэцяга разу, дык ведай: тры — гэта твая смерць.
— Божа мой, Божа, што я скажу вам...
— Ра-а-аз... два...
— Стой, стой, не трэба біць яго. Заб’еш — зглуміш усю справу. Давай мы распытаем яго, развяжа тым часам язык...
А Рыва і матка Рывы сядзяць у непрытомнасці цяжкай.
Штыком лямпу бронзавую са столі сарвалі, на кручок вяроўку закінулі. Падцягнулі Мотэля, зацягнулі пятлю на шыі.
— Ну, не хочаш казаць? Не хочаш? Падцягвайце, хлопцы, да столі. Нябось загамоніць...
Апамяталася Рыва, кінулася да бацькі, пазногцямі ўчапілася ў твар аднаму з катаў.
— А... і красунька тут! Прытрымай яе там...
З крыкам дзікім да Рывы кінулася матка.
— Прэч, старая!..
І бліскучае жала шаблі са свістам узляцела ўгору і...
Што гэта? Нібы сцёбнуў хто па акне бізуном сталёвым. Паляцелі шкляныя пырскі, дым на падлогу сцелецца, салодкі парахавы дым узвіваецца пад чорную столь.
Узнятая шабля ціха дзёўбнулася астрыём у падлогу, забрынчэла, дрыжучы і ківаючыся з боку на бок, а той, хто падняў шаблю, прастагнаў, ссунуўся на зэдлік, перакуліў яго і пакаціўся сам на падлогу.
На вуліцы стрэлы, сумяціца. Замітусілася ўсё ў хаце. Вось яшчэ некалькі стрэлаў у акно... Мотэль стаіць і здзіўленымі, яшчэ поўнымі жудасці вачыма пазірае наўкол.
Адчыніліся дзверы, нехта парог пераступіў, у руках наган дыміцца.
І раптам кінуліся ўсе: і Мотэль, і старая маці, і Рыва насустрач гэтаму чалавеку.
— Міхась... даражэнькі!..
— Наш Міхась... Мой каханы...
Неспадзяваная радасць змяшалася з цёплымі крыштальнымі слязьмі, слязьмі шчасця і вызвалення...
А на вуліцы чырвонаармейцы раззбройвалі апошніх балахоўцаў.
У гэты дзень стары Мотэль забыўся вечарам запаліць шабасовыя свечкі, забыўся таму, што не ў іх полымі ён бачыў цяпер шчасце і праўду жыцця.
* * *
Шэсць год прайшло з таго часу. Паменшыўся лік шаўцоў і краўцоў у мястэчку. Большасць іх працуе ў сельскагаспадарчых арцелях, якія тут жа змясціліся каля мястэчка.
Сора Гілерава не носіць болей сахарыны па вёсках, яна корпаецца кожны дзень на агародах арцелі, поле і палівае гуркі, капусту, абкапвае бульбу, доіць кароў. Абрам па-старому цэглу паліць, толькі ўжо на добра абсталяваным заводзе арцелі. Як і раней, кожны дзень паведамляе знаёмых Абрам:
— А мой сын на агранома вучыцца, на апошнім курсе цяпер...
А Міхась, о, ён тут жа, у мястэчку, працуе ў кааперацыі. Арганізаваў ячэйку партыйную. Ранейшыя шаўцы і краўцы, працуючыя цяпер у арцелях, называюць Міхася не іначай, як:
— О, гэта наш дарагі хавар, ён шмат чым пасобіў нам у жыцці...
Міхась жыве ў адной хаце з старым Мотэлем, які, як і раней, сучыць дратву, чобаты шые. Латак цяпер менш, больш новыя шыюць. Каля Мотэля часта маленькая дзяўчынка гуляе, падбягае к яму, заводзіць з ім дзіцячыя гутаркі.
— Ну, што, Дзіначка, скажаш?
— Ужо, дзед, абедаць трэба, хадзі, мамка клікала...
Адкладвае Мотэль чобат, бярэ на калені ўнучку, цалуе, песціць, кучаравыя валосікі гладзіць. Чорныя валасы, чорныя бровы, а вочы — блакітныя.
— Гоя майго любага вочы, — шэпча дзед і цалуе маленькую ўнучку.
Зірне з-пад дзвярэй Рыва, усміхнецца:
— Ну, хадзі, татка, абедаць. І Міхась прыйшоў ужо...
І ідуць гады чарадой несупыннай. Новыя гады лечаць жыццё, зажыўляюць мінулага раны. І калі запытаюць старога Мотэля:
— А як жыве Рыва, зяць?
Адказвае:
— О! Мой зяць!.. За шчасце б кожнаму мець чалавека такога.
1926
Похожие статьи:
Міхась Лынькоў → Маньчжур. Аналіз апавядання
Міхась Лынькоў → Міхась Лынькоў - Міколка-паравоз
Міхась Лынькоў → Міхась Лынькоў - Васількі